ΠΕΡΙ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

1) ΟΙ ΗΧΟΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΥΜΝΩΔΙΑΣ

Ο Χρύσανθος τον εκ Μαδύτων , ένας από τους τρεις περίφημους Διδασκάλους της Νέας Αναλυτικής Μεθόδου και συντάκτης του ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΥ ΜΕΓΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ, αναφέρει στην Εισαγωγή του, το 1821, στο «Περί Ήχων» κεφάλαιο, απλώς, ότι «Ήχους παρέδωσαν ημίν οι Εκκλησιαστικοί Μουσικοί οκτώ...».           

Ο ίδιος, στο Θεωρητικό του, το 1832, σημειώνει ότι «ήχος είναι κλίμαξ συστηματική, δι’ ης ορισμένως οδεύοντες οι Μουσικοί απεργάζονται την μελωδίαν.» και αλλού ότι«ήχος είναι ιδέα μελωδίας».           

Οι νεώτεροι Έλληνες θεωρητικοί προσδιορίζουν τον ήχο ως εξής:           

Για τον Μαργαζιώτη, «οι διάφοροι τρόποι καθ’ ους ψάλλονται τα μέλη της εκκλησιαστικής μουσικής ονομάζονται ήχοι.»          

Για τον Καψάσκη, «Έκαστον άσμα της Β. Μ. ακολουθεί τάξιν τινά καθ’ ωρισμένην κλίμακα, η οποία έχει ιδίαν βάσιν και ιδίαν πορείαν. Αι τάξεις αύται είναι οκτώ και ονομάζονται Ήχοι...»           

Για τον Αλυγιζάκης, «Ήχος εις την Εκκλ. Μουσικήν σημαίνει χαρακτηριστικήν πορείαν μέλους, η οποία έχει βασικά διακριτικά γνωρίσματα...»     

Για τον Καρά, «Ήχος κατά τους ψαλμωδούς, είναι ‘ιδέα’, δηλαδή ιδιαίτερον άκουσμα, μέλους, έχοντος ωρισμένα: βάσιν, διαστήματα, δεσπόζοντας φθόγγους, μελωδικάς έλξεις και καταλήξεις· πάντα δε ταύτα καλούνται των ήχων συστατικά...»           

Συνοψίζουμε λοιπόν και λέμε ότι ήχος είναι ένα ιδιαίτερο άκουσμα που έχει καθορισμένα τη βάση του, τα διαστήματά του, τους δεσπόζοντες του φθόγγους, τις μελωδικές του έλξεις και καταλήξεις. Όλα αυτά αποκαλούνται Συστατικά των ήχων.    

Απηχήματα των ήχων:

Το απήχημα ή ενήχημα κάθε ήχου είναι μία σύντομη μουσική φράση η οποία αποδίδει, κατά το δυνατόν, τα κύρια συστατικά του: βάση, διαστήματα, δεσπόζοντες φθόγγους, μελωδικές έλξεις και καταλήξεις, δίνοντας έτσι το χαρακτηριστικό του άκουσμα, την ‘’ιδέα‘’ του. Συνήθως το απήχημα ψάλετε απ’ αυτόν που διευθύνει τον χορό, για να μπορέσουν και οι υπόλοιποι που θα ψάλουν, ν’ ακούσουν την ιδέα του ήχου. Η μουσική μορφή κάθε απηχήματος πρέπει να είναι ανάλογη με τη μουσική σύνθεση που ακολουθεί. Τα απηχήματα διακρίνονται σε: σύντομα (για τα ειρμολογικά, τα στιχηραρικά και τα αργοσύντομα παπαδικά μέλη) και αργά (για τα μέλη του αργού Στιχηραρίου και τα αργά παπαδικά).

Στην εκκλησιαστική μουσική τα απηχήματα γίνονται με το μουσικό όνομα κάθε ήχου:

ΟΙ 4 ΚΥΡΙΟΙ ΗΧΟΙ

Ανανές  για τον α΄ ήχο,

Νεανές για τον β΄ ήχο,

Νανά  για τον γ’ ήχο,

Άγια για τον δ’ ήχο,

ΟΙ 4 ΠΛΑΓΙΟΙ ΗΧΟΙ

Ανέανες για τον πλ. του α ΄ήχου,

Νεχέανες για  τον πλ. του β’ ήχου,

Αανές για τον πλ. του γ ΄ήχου ή Βαρύς,

Νεάγιε για τον πλ. του δ΄ ήχου.

2) ΕΙΔΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΛΟΠΟΙΙΑΣ

            Ανάλογα με τη χρονική αγωγή και τη γραμμή της μελωδίας που ακολουθεί κάθε μουσική σύνθεση προέκυψαν και τα είδη της εκκλησιαστικής μελοποιίας, που διακρίνονται σε:           

·        ε ι ρ μ ο λ ο γ ι κ ό

·        σ τ ι χ η ρ α ρ ι κ ό, και

·        π α π α δ ι κ ό.

Α΄) Ειρμολογικά μέλη

·         Ειρμολογικά ονομάζονται τα σύντομα μέλη, όχι μόνο όσον αφορά τη χρονική αγωγή της ψαλμωδίας τους αλλά κυρίως όσον αφορά τη σύνθεση των μελωδιών.

·         Κάθε συλλαβή του κειμένου αντιστοιχεί κατά κανόνα σε έναν φθόγγο-χρόνο της μελωδίας, ενώ οι τονιζόμενες συλλαβές και οι καταλήξεις έχουν συχνά 2 ή περισσότερους χρόνους.

Το ότι κάθε συλλαβή του κειμένου έχει και έναν χρόνο ή φθόγγο μουσικό κάνει τα μέλη αυτά να λέγονται με γρήγορη χρονικά αγωγή.   

·         Τα ειρμολογικά μέλη διακρίνονται σε:

α) σύντομα και

β) αργά, τα οποία είναι η απόδοση της σύντομης μελωδίας σε διπλάσιο χρόνο, όπως έλεγαν οι παλαιοί διδάσκαλοι, οι οποίοι από την ίδια μουσική σύνθεση εκτελούσαν τον ύμνο είτε σε αργό είτε σύντομο δρόμο.     

·         Στα ειρμολογικά μέλη ανήκουν:

Τροπάρια, απολυτίκια, κοντάκια, καθίσματα, ειρμοί κανόνων, εξαποστειλάρια, στιχηρά προσόμοια των ακολουθιών, αλλά και σύντομα μέλη ψαλμών της Παπαδικής.

Τα μέλη αυτά βρίσκονται σήμερα στα μουσικά βιβλία που έχουν τον τίτλο Ειρμολόγιον.

Β΄) Στιχηραρικά μέλη

·         Στιχηραρικά μέλη ονομάζονται οι μουσικές συνθέσεις – ιδιόμελα τουΕσπερινού και του Όρθρου – των οποίων προηγούνται ψαλμικοί στίχοι, και διαφέρουν από τις συνθέσεις του Ειρμολογίου στο ότι έχουν δικό τους (ίδιον) μέλος.

·         Σε κάθε συλλαβή του ποιητικού κειμένου αντιστοιχούν συνήθως δύο χρόνοι της μελωδίας, οι οποίοι γίνονται τέσσερις ή και παραπάνω στις τονιζόμενες συλλαβές και στις καταλήξεις.

·         Τα μέλη αυτά είναι το κατ’ εξοχήν είδος της εκκλησιαστικής μελοποιίας.

·         Τα στιχηρά ιδιόμελα διακρίνονται σε:

α) ιδιόμελα των οποίων προηγείται ψαλμικός στίχος, και

β) ιδιόμελα των οποίων προηγείται η μικρή δοξολογία Δόξα Πατρί… (Δοξαστικά) και τα οποία ψάλλονται σε αργότερο χρόνο από τα ιδιόμελα που ψάλλονται με στίχο.

·         Τα Στιχηραρικά μέλη διακρίνονται και αυτά σε σύντομα και σε αργά.

·         στα σύντομα ανήκουν όλες οι συνθέσεις που αναφέραμε προηγουμένως,

·         στα αργά ανήκουν όλες οι εξηγήσεις των ιδιομέλων της μεταβυζαντινής εποχής, και κυρίως των δοξαστικών ιδιομέλων, σε αργή απόδοση του μέλους κατά τις πανηγυρικές ακολουθίες διαφόρων εορτών, όπως υπάρχουν στο συντετμημένο Δοξαστάριο τουΙακώβου Πρωτοψάλτου (εξηγήσεις Χουρμούζιου Χαρτοφύλακας καιΓρηγορίου Πρωτοψάλτου) και στους χειρόγραφους κώδικες του Χουρμούζιου Χαρτοφύλακας στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (χφ 707, 708 και 709).

Γ΄) Παπαδικά μέλη

·         Παπαδικά μέλη ονομάζονται οι μουσικές συνθέσεις που μελοποιήθηκαν ελεύθερα από τους μελοποιούς στον ήχο που επιθυμούσαν (με ποιητικό κείμενο την ελληνική μετάφραση των ψαλμικών στίχων του Ψαλτηρίου ή κάποιο μεταγενέστερο χριστιανικό κείμενο που δεν είχε δικό του μέλος), με βάση πάντοτε  την εκκλησιαστική μουσική παράδοση, τις μελωδικές γραμμές και τα μουσικά γνωρίσματα κάθε ήχου, και όχι αυθαίρετα.

·         Πολύ λίγα είναι τα χριστιανικά ποιήματα που μελοποιήθηκαν αρχικά στο είδος τηςΠαπαδικής (όπως το αρχαίο Φως ιλαρόν και τα χερουβικά: της Μ. Πέμπτης Του Δείπνου Σου του Μυστικού, του Μ. Σαββάτου Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία, της Προηγιασμένης Θ. Λειτουργίας Νυν αι δυνάμεις και το Οι τα χερουβείμ μυστικώς εικονίζοντες).

·         Οι μελοποιήσεις των ψαλμών στο είδος της Παπαδικής διακρίνονται σε σύντομες, αργοσύντομες και αργές:

·         Τα σύντομα παπαδικά μέλη (όπως εκλογές σε μνήμες αγίων και σύντομοι πολυέλεοι) ψάλλονται σε χρόνο γρήγορο, ειρμολογικό.

·         Τα αργοσύντομα (όπως αργοσύντομοι πολυέλεοι), σε χρόνο μέτριο, στιχηραρικό.

·          Τα αργά (όπως τα χερουβικά και τα κοινωνικά), σε χρόνο αργό, και κάποια απ’ αυτά σε συντομότερο χρόνο (όπως τα Λειτουργικά και το Επί σοι χαίρει Κεχαριτωμένη της Λειτουργίας του Μ. Βασιλείου).

3) ΠΩΣ ΒΡΙΣΚΟYΜΕ ΤΗ ΒΑΣΗ ΚΑΘΕ ΗΧΟY

Οι ήχοι της εκκλησιαστικής μουσικής διακρίνονται σε κυρίους (Πρώτος, Δεύτερος, Τρίτος, Τέταρτος) και σε πλάγιους (Πλάγιος του Πρώτου, Πλάγιος του Δευτέρου, Πλάγιος του Τρίτου ή Βα­ρύς, Πλάγιος του Τετάρτου).

Η βάση του κυρίου ήχου απέχει από τη βάση του πλαγίου του τέσσερις φωνές ή ένα πεντάχορδο (42 τμήματα). Με πορεία προς τα πάνω δημιουργούμε πάντοτε ήχους κυρίους, ενώ με πο­ρεία προς τα κάτω δημιουργούμε πάντοτε ήχους πλάγιους.

Εάν πάρουμε σαν βάση τη φυσική κλίμακα του μέσου δια­πασών (για την ανθρώπινη φωνή) και βαδίσουμε σε πορεία πενταχόρδων πού βαίνουν κατά τόνο μείζονα, ελάσσονα, ελάχιστο και μείζονα, και με αφετηρία τον φθόγγο Δι του μέσου διαπα­σών (ώστε να βρεθούν οι βάσεις των ήχων —των περισσοτέρων— στους φθόγγους της φυσικής κλίμακας του μέσου διαπασών), δημιουργούμε, θεωρητικά, τις βάσεις των ήχων. Η ανάβαση γίνεται με την ανάλογη πορεία των διαστημάτων του πενταχόρδου Δι-Πα'.

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΒΑΣΗ ΚΥΡΙΩΝ ΗΧΩΝ

1.     ανάβαση 1 φωνής από Δι = Κε  : ήχος Πρώτος

2.     ανάβαση 2 φωνών από Δι = Ζω' : ήχος Δεύτερος

3.     ανάβαση 3 φωνών από Δι = Νη': ήχος Τρίτος

4.     ανάβαση 4 φωνών από Δι = Πα': ήχος Τέταρτος

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΒΑΣΗ ΠΛΑΓΙΩΝ ΗΧΩΝ

1.     κατάβαση 4 φωνών από Κε (Α 'ήχος) = Πα : ήχος Πλάγιος του Α'

2.     κατάβαση 4 φωνών από Ζω' (Β' ήχος) = Βου : ήχος Πλάγιος του Β'

3.     κατάβαση 4 φωνών από Νη' (Γ' ήχος) = Γα : ήχος Πλάγιος του Γ'

4.     κατάβαση 4 φωνών από Πα'(Δ' ήχος) = Δι : ήχος Πλάγιος του Δ'

Πρακτικά, όμως, ήταν ανέφικτο να ψάλλει κάποιος Τέταρτο ήχο από τον άνω Πα ή Τρίτο ήχο από τον άνω Νη. Έτσι:

(α) ή δημιουργήθηκαν κύριοι ήχοι στις βάσεις των πλαγίων, και ονομάστηκαν χαμηλοί ή έσω, και απ' αυτούς δημιουργήθη­καν (τέσσερις φωνές κάτω) οι πλάγιοι τους,

(β) ή μεταφέρθηκαν στην αντιφωνία τους (επτά φωνές κάτω από τη βάση τους) οι ήχοι που είχαν τη βάση τους έξω από τους φθόγγους του μέσου διαπασών.

Αποτέλεσμα:

·        Ο επί του άνω Πα Τέταρτος ήχος μεταφέρθηκε στον Δι του μέσου διαπασών, σχηματίζοντας έτσι τον πλάγιο του τέσσερις φωνές κάτω (επί του Νη).

·        Ο επί του άνω Νη Τρίτος ήχος μεταφέρθηκε στον Γα του μέ­σου διαπασών, σχηματίζοντας έτσι τον πλάγιο του τέσσερις φω­νές κάτω (επί του Ζω ύφεση).

·        Ο επί του άνω Ζω Δεύτερος διατονικός ήχος μεταφέρθηκε εί­τε στον Βου του μέσου διαπασών είτε στην αντιφωνία του, στον κάτω Ζω.

Οι παλαιοί δάσκαλοι και συνθέτες είχαν τονίσει τα μέλη του πρώτου ήχου με βάση τον Κε. Οι νεότεροι, επειδή έδωσαν έκτα­ση της μελωδίας του επί το οξύ, μετέφεραν τη βάση του στον Πα (στη βάση του πλαγίου του) σαν ήχο Έσω (χαμηλό) Πρώτο. Υπάρχουν καί μέλη του Πρώτου ήχου τονισμένα με βάση τον Κε. Έτσι, δημιουργούνται κύριοι ήχοι, πρακτικά, σε ένα πεντάχορδο κάτω από τον Δι του μέσου διαπασών πού αναφέραμε στην αρχή, με βάση δηλαδή το φθόγγο Νη.

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πουμε τα εξής:

Στήν εκκλησιαστική μουσική έχουμε δύο βάσεις παραγωγής των ήχων: τον Νη και τον Δι, με πορεία πενταχόρδων κατά τό­νους μείζονα, ελάσσονα, ελάχιστο και μείζονα. Ανεβαίνοντας δη­μιουργούμε πάντοτε κυρίους ήχους ενώ κατεβαίνοντας πάντοτε πλάγιους.

Με βάση τον Νη:

Μια φωνή πάνω, στον Πα, έχουμε τη βάση του (Έσω) Πρώτου ήχου.

Δύο φωνές πάνω, στον Βου, έχουμε τη βάση του (Έσω) Δευτέρου ήχου. Τρεις φωνές πάνω, στον Γα, έ­χουμε τη βάση του (Έσω) Τρίτου ήχου.

Τέσσερις φωνές πάνω, στον Δι, έχουμε τη βάση του Τετάρτου ήχου.

Τέσσερις φωνές κάτω α­πό τον Δι, έχουμε τη βάση του Πλαγίου του Τετάρτου ήχου.

Με βάση τον Δι:

Μια φωνή πάνω, στον Κε, έχουμε τη βάση του Πρώτου ήχου.

Δύο φωνές πάνω, στον άνω Ζω, έχουμε τη βάση του Δευτέρου (διατονικού) ήχου.

Τρεις φωνές πάνω, στον άνω Νη, έχουμε τη βάση του Τρίτου ήχου.

Τέσσερις φωνές πάνω, στον άνω Πα, έχουμε τη βάση του Τετάρτου ήχου. 

Τέσσερις φωνές κάτω από τον άνω Πα, στον Δι, έχουμε τη βά­ση του Πλαγίου του Τετάρτου ήχου.

Τέσσερις φωνές κάτω από τον άνω Νη, στον Γα, έχουμε τη βάση του Πλαγίου του Τρίτου ήχου.

Τέσσερις φωνές κάτω από τον Ζω, στον Βου, έχουμε τη βάση του Πλαγίου του Δευτέρου ήχου (διατονικού).

Τέσσερις φωνές κάτω από τον Κε, στον Πα, έχουμε τη βάση του Πλαγίου του Πρώτου ήχου.

Ο επί του άνω Πα Τέταρτος ήχος, επειδή βρισκόταν έξω από τους φθόγγους του μέσου διαπασών, μετατέθηκε στον Δι και ο­νομάστηκε ήχος Τέταρτος Άγια της Παπαδικής από του Δι, δημιουργώντας παράλληλα έναν Πλάγιο του Τετάρτου επί του φθόγγου Νη του μέσου διαπασών. Ό ίδιος ήχος μεταφέρθηκε και στην αντιφωνία του, στο φθόγγο Πα του μέσου διαπασών, και ονομάστηκε ήχος Τέταρτος του Στιχηραρίου από τον Πα.

Ο επί του άνω Ζω Δεύτερος διατονικός ήχος, επειδή κι αυτός βρισκόταν έξω από το μέσο διαπασών, μεταφέρθηκε στον Βου ως Έσω Δεύτερος, αλλά και στην αντιφωνία του, στον Ζω του μέ­σου διαπασών, οπότε, επειδή είχε τη βάση του πιο χαμηλά κι από τον Πλάγιο του Δ' από τον Νη (βάση παραγωγής της Οκτωηχίας), ονομάστηκε ήχος Βαρύς της Παπαδικής από τον Ζω.

4) ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ  ΔΕΥΤΈΡΕΥΟΝΤΩΝ  ΗΧΩΝ

Οι οκτώ ήχοι, ανάλογα με την πορεία της μελωδίας τους, μερικές φορές κάνουν τελικές καταλήξεις στους δεσπόζοντες φθόγγους τους και μακριά από τη βάση τους. Συνήθως οι κύριοι ήχοι τελειώνουν τη μουσική σύνδεση τους δύο, τρεις και τέσσερις φωνές κάτω από τη βάση τους, ενώ οι πλάγιοι δύο, τρεις, τέσσερις, πέν­τε ή και επτά φωνές πάνω από τη βάση τους. Αυτά τα παρακλά­δια του κεντρικού βασικού ήχου διατηρούν και κουβαλούν μαζί τους όλα τα γνωρίσματα του:

·         όταν ή μελωδία ενός (κυρίου) ήχου τελειώνει δύο φωνές κάτω από τη βάση του, λέγεται ότι "μεσάζει",

·        όταν τελειώνει τρεις "παραμεσάζει" καί

·        όταν τελειώνει τέσσερις "πλαγιάζει".

Τότε, ανάλογα, ο ήχος ονομάζεται μεσάζων, παραμεσάζων ή πλαγιάζων.

Αντίθετα,

·         όταν ή μελωδία ενός (πλαγίου) ήχου τελειώνει δύο φωνές πάνω από τη βάση του, λέγεται ότι "διφωνεί",

·        όταν τρεις φωνές πάνω από τη βάση του, λέγεται ότι  "τριφωνεί",

·        όταν τέσσερις φωνές πάνω από τη βάση του, λέγεται ότι  "τετραφωνεί"

·        όταν πέντε φωνές πάνω από τη βάση του, λέγεται ότι  "πενταφωνεί"

·        όταν επτά φωνές πάνω από τη βάση του, λέγεται ότι  "επταφωνεί".

Πολλές φορές, οι μουσικές συνθέσεις χρησιμοποιούν απ' αρ­χής μέχρι τέλους σαν βάση τη διφωνία, την τριφωνία, την τετραφωνία, την πενταφωνία, την επταφωνία και τη μεσότητα. Τότε ο­νομάζουμε τον ήχο και με το όνομα της προτίμησης του: π.χ. Ή­χος Βαρύς επτάφωνος. Έτσι δημιουργούνται από τους κυρίους ήχους οι μέσοι, παράμεσοι και οι πλάγιοι και από τους πλάγιους οι δίφωνοι, τρίφωνοι, τετράφωνοι, πεντάφωνοι, επτάφωνοι.