ΘΕΜΑΤΑ ΤΥΠΙΚΟΥ

1) ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ – ΤΥΠΙΚΟΝ

Οἱ Συνήθεις Ἱερὲς Ἀκολουθίες

Κάθε ἱερουργία ποὺ τελεῖται ἐντὸς τοῦ ἱεροῦ Ναοῦ λέγεται ἀκολουθία. Κέντρο τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν εἶναι ἡ Θεία Λειτουργία. Καμία ἀκολουθία δὲν μπορεῖ νὰ γίνει χωρὶς ἱερέα καὶ πιστούς.

Ἀκολουθίες ποὺ προηγοῦνται πάντα μιᾶς Θείας Λειτουργίας εἶναι ὁ Ἑσπερινὸς καὶ ὁ Ὄρθρος. Καὶ μ᾿ αὐτὲς τὶς δυὸ συχνὰ ἐμπλέκονται τὸ Μεσονυκτικὸ καὶ ἡ Ἀρτοκλασία.

ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ: Ἀκολουθία ποὺ γίνεται κάθε ἀπόγευμα (ἑσπέρας) στὰ μοναστήρια καὶ στοὺς ναούς, ἂν τὴν ἑπόμενη μέρα ἔχει Θεία Λειτουργία.

ΜΕΣΟΝΥΚΤΙΚΟ: Ἀκολουθία ποὺ διαβάζεται τὶς πρῶτες πρωινὲς ὧρες κάθε ἡμέρας στὰ μοναστήρια. Στὶς ἐνορίες διαβάζεται πρὶν ἀπὸ τὴν ἀκολουθία τοῦ ὄρθρου. Ἡ ἀκολουθία ὀνομάστηκε Μεσονυκτικὸ διότι τελεῖται «μεσούσης τῆς νυκτός».

ΛΙΤΗ: Εἶναι μία ὁμάδα ἰδιομέλων τροπαρίων ποὺ ψάλλονται στὴν ἀκολουθία τοῦ Μεσονυκτικοῦ, πρὶν ἀπὸ τὸν ὄρθρο. Ἡ Λιτὴ εἶναι μία σύντομη ἱκεσία στὸν ἑορταζόμενο ἅγιο καὶ τὴν διακρίνει ἡ ἁπλότητα. Λιτὴ ὀνομάζεται ὁ νάρθηκας τῶν μοναστηριῶν ἀπ᾿ ὅπου καὶ ἡ ἀκολουθία πῆρε τὸ ὄνομά της, ἐπειδὴ ἐδῶ τελεῖται. Γίνεται μέχρι σήμερα στὰ μοναστήρια ἡ Λιτὴ καθὼς ψάλλονται τὰ ἰδιόμελα μὲ θυμιατό, ἀναμμένες λαμπάδες καὶ τὴν εἰκόνα τοῦ τιμωμένου ἁγίου ἢ τῆς ἑορτῆς (ἰδιόμελα: τροπάρια ποὺ ἔχουν δικό τους μέλος = μουσική).

ΟΡΘΡΟΣ: Ἡ ἀκολουθία λέγεται ἔτσι διότι τελεῖται στὰ μοναστήρια ἢ στοὺς ἐνοριακοὺς ναοὺς μόλις ὀρθρίζει (ξημερώνει). Στὴ διάρκεια τοῦ ὄρθρου ὁ ἱερέας ἑτοιμάζει ὅλα ὅσα χρειάζονται γιὰ τὸ μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Οἱ ὕμνοι ποὺ ψάλλονται στὸν ὄρθρο ἀναφέρονται στὸν ἅγιο ἢ τὸ γεγονὸς ποὺ ἑορτάζεται τὴν ἴδια ἡμέρα.

ΔΟΞΟΛΟΓΙΑ: Δοξολογικὸς ὕμνος ποὺ ἐπισφραγίζει τὸν ὄρθρο. Λέγεται δοξολογία, διότι ἀρχίζει μὲ τὸν ὕμνο ποὺ ἔψαλλαν οἱ ἄγγελοι στὴ γέννηση τοῦ Χριστοῦ: «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία» (Λουκ. Β, 14), ἀποτελεῖ δὲ θαυμάσια εἰσαγωγὴ στὴ Θεία Λειτουργία.

ΑΡΤΟΚΛΑΣΙΑ: Μικρὴ ἀκολουθία ποὺ ψάλλεται στὸν Ἑσπερινὸ ἢ μετὰ τὴν Δοξολογία στὸν ὄρθρο. Στὴν ἀρτοκλασία εὐλογοῦνται οἱ πέντε ἄρτοι, σὲ ἀνάμνηση τῶν ἄρτων ποὺ εὐλόγησε ὁ Χριστὸς στὴν ἔρημο (Μτθ. ιδ´, 15-21). Μαζὶ μὲ τοὺς ἄρτους εὐλογοῦνται «οἶνος και ἔλαιον» (κρασὶ καὶ λάδι) ποῦ συμβολίζουν τὴν ἀρετὴ τῆς ἐλεημοσύνης. Ἡ ἀρτοκλασία τελεῖται στὶς ἐνορίες ὅταν πανηγυρίζει ὁ Ναὸς ἢ σὲ ἄλλες μεγάλες ἑορτές.

ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΟΣ ΚΑΝΩΝ: Αὐτοτελὴς ἀκολουθία, πολὺ ἀγαπητὴ εἰς τοὺς ὀρθοδόξους Χριστιανοὺς ὡς προσωπικὴ ἔκφραση, ψάλλεται μὲ ἱερέα ἢ μόνο ἀπὸ τὸν πιστό, ὁποιαδήποτε ὥρα. Ὁ πιστὸς εἰς τὴν ταπείνωσή του ζητᾶ ἀπὸ τὴν Παναγία καὶ τοὺς Ἁγίους νὰ γίνουν μεσίτες, νὰ τὸν πλαισιώνουν εἰς τὴν συνομιλίαν του μὲ τὸν Θεό, ἢ νὰ μεταφέρουν μὲ τὴν καταξιωμένη παρρησία τους εἰς τὸν Κύριο τὰ αἰτήματα -προβλήματα πνευματικὰ καὶ ὑλικά, γιὰ ἴαση ψυχῶν καὶ σωμάτων, γιὰ κάθε θλίψη καὶ ἀνάγκη, γιὰ ἀσθενεῖς ξενιτεμένους, στρατευμένους, πάσχοντες. Ἡ πνευματικὴ αὐτὴ μελέτη καὶ ἐπικοινωνία μετὰ τῶν Ἁγίων ἢ τῆς Παναγίας, προστιθεμένη εἰς τὴν καθ᾿ αὑτὸ λειτουργικὴ καὶ μυστηριακὴ ζωή, εἶναι ὁ γνησιώτερος τρόπος ἁγιασμοῦ τῆς ἡμέρας καὶ τροφοδοσίας τῆς εὐσεβοῦς ψυχῆς. Εἶναι πράγματι πλουτισμὸς ἀνεκτίμητος, τὸν ὁποῖον μᾶς παρέχει ἡ Ἁγία μας Ἐκκλησία.


ΤΥΠΙΚΟΝ 
ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ-ΟΡΘΡΟΥ

ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ

Ἡ ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ τελεῖται ἀμέσως μετὰ τὴ δύση τοῦ ἡλίου. Εἶναι ἡ 1η ἀκολουθία τοῦ 24ώρου. Ἡ τυπική της τάξη ἔχει, ὡς ἑξῆς:

1. ΤΟ ΕΥΛΟΓΗΤΟΣ. Ὅπως ὅλες οἱ ἀκολουθίες, ἔτσι καὶ ὁ Ἑσπερινὸς ἀρχίζει μὲ τὴν ἐναρκτήρια δοξολογικὴ ἐκφώνηση, ποὺ λέγεται ἀπὸ τὸν ἱερέα. «Εὐλογητὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν πάντοτε, νῦν, καὶ ἀεί, καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων».

2. ΠΡΟΟΙΜΙΑΚΟΣ. Τρεῖς στίχοι, ποὺ ἀρχίζουν μὲ τὴ φράση: «Δεῦτε προσκυνήσωμεν καὶ προσπέσωμεν...». Οἱ στίχοι αὐτοί, (ὅπως καὶ ὁ Προοιμιακὸς ψαλμός, ποὺ ἀκολουθεῖ) διαβάζονται ἀπὸ τὸν Ἀναγνώστη ἢ τὸν Προεστὸ τῆς λατρευτικῆς σύναξης (δηλαδὴ ὁ ἐπίσκοπος ἐφόσον χοροστατεῖ. Σήμερα, σύμφωνα μὲ μία νεώτερη συνήθεια, καταλιμπάνεται τὸ «Δεῦτε προσκυνήσωμεν καὶ προσπέσωμεν...» τὶς ἡμέρες, ποὺ μεσολαβοῦν ἀνάμεσα στὴν ἑορτὴ καὶ τὴν ἀπόδοση τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα, ὅποτε καὶ ἡ ἀνάγνωσή του ἀντικαθίσταται μὲ τὴν ψαλμωδία (τρὶς) τοῦ «Χριστὸς ἀνέστη ἐκ νεκρῶν...». Ἡ ἀνάγνωση συνεχίζεται μέχρι τοῦ «Ἀνοίξαντός σου τὴν χεῖρα», ὅποτε ἂν ὑπάρχει μεγάλη ἑορτὴ οἱ χοροὶ ψάλλουν τὰ ἀνοιξαντάρια εἰ δὲ μὴ συνεχίζεται ὁ προιμιακὸς μέχρι τέλους. Ὁ Προοιμιακὸς ψαλμὸς διαβάζεται καθημερινὰ στὴν ἑσπερινὴ ἀκολουθία καὶ καταλιμπάνεται μόνο κατὰ τὴ διακαινήσιμη ἑβδομάδα (δηλαδὴ αὐτὴ ποὺ ἀκολουθεῖ τὴν Κυριακή του Πάσχα). Τὶς ἡμέρες αὐτὲς ἡ ἀνάγνωσή του ἀντικαθίσταται μὲ τὴν ψαλμωδία (δεκάκις) τοῦ «Χριστὸς ἀνέστη ἐκ νεκρῶν...».

3. ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΝΑΠΤΗ (ΤΑ ΕΙΡΗΝΙΚΑ). Σὲ ὅλα τὰ αἰτήματα τῆς Μεγάλης Συναπτῆς ὁ χορὸς (δηλαδὴ ὁ λαὸς) ἀπαντᾶ στὸν ἱερέα μὲ τὴν ἐπανάληψη τῆς φράσης: «Κύριε, ἐλέησον».

4. ΤΟ ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΟΝ. Μὲ τὸν ὄρο Κεκραγάριον δηλώνονται οἱ δύο πρῶτοι στίχοι τοῦ ψαλμοῦ 140 («Κύριε, ἐκέκραξα πρὸς Σέ...» καὶ «Κατευθυνθήτω ἡ προσευχή μου...»). Ὡς πρὸς τὴ μουσική του ἀπόδοση, τὸ Κεκραγάριο ἀκολουθεῖ πάντα τὸν τυχόντα ἦχο τοῦ πρώτου ἀπὸ τὰ στιχηρά του.

5. Η ΣΤΙΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΟΥ. Δυστυχῶς, στὴ σημερινὴ λατρευτικὴ πράξη τῶν ἐνοριακῶν ναῶν, κατὰ κανόνα, ἡ Στιχολογία τοῦ Κεκραγαρίου, χάριν συντομίας, παραλείπεται. Ἔτσι, ἀμέσως μετὰ ἀπὸ τὸ Κεκραγάριο, ψάλλονται τὰ Στιχηρὰ τοῦ Κεκραγαρίου.

6. ΤΑ ΣΤΙΧΗΡΑ ΤΟΥ ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΟΥ. Ἡ λέξη «στιχηρὸν» δηλώνει, κατὰ μία γενικὴ ἔννοια, τὸν ὕμνο, ποὺ ἀκολουθεῖ κάποιο ψαλμικὸ στίχο. «Εἰς τὸ Κύριε Ἐκέκραξα, ἱστῶμεν στίχους (τάδε) καὶ ψάλλομεν στιχηρὰ προσόμοια (ἢ ἰδιόμελα)...κτλ». Ὁ ἀριθμὸς τῶν στιχηρῶν τοῦ Κεκραγαρίου δὲν εἶναι σταθερός, ἀλλὰ μεταβάλλεται ἀνάλογα μὲ τὴ λειτουργικὴ ἀξία τῆς κάθε ἑσπερινῆς ἀκολουθίας. Πιὸ συγκεκριμένα:

  • Στὸ Μικρὸ Ἑσπερινὸ τῶν ἀγρυπνιῶν ψάλλονται τέσσερα (4) στιχηρά.
  • Στοὺς καθ᾿ ἡμέραν Ἑσπερινοὺς (δηλαδὴ ἀπὸ τὴ Δευτέρα μέχρι καὶ τὴν Παρασκευή), καθὼς καὶ στὸν Ἑσπερινὸ τοῦ Σαββάτου ψάλλονται ἕξι (6) στιχηρά.
  • Στοὺς Μεγάλους Ἑσπερινοὺς τῶν ἀγρυπνιῶν ψάλλονται ὀκτὼ (8) στιχηρά.
  • Στὴν ἀκολουθία τοῦ Μεγάλου Ἑσπερινοῦ τῶν ἀγρυπνιῶν τῆς Κυριακῆς καὶ στοὺς Κατανυκτικοὺς Ἑσπερινοὺς τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ψάλλονται δέκα (10) στιχηρά.

Μὲ βάση τὶς ὑποδείξεις αὐτὲς μποροῦμε νὰ ἀπαντήσουμε στὸ ἐρώτημα: «Πόσα στιχηρὰ δικαιοῦται στὴ στιχολογία τοῦ Κεκραγαρίου της ὁ Ἑσπερινὸς τῆς τάδε ἡμέρας;». Τὸ δύσκολο, ὅμως, ἐρώτημα ἀκολουθεῖ ἀμέσως μετά: «Πῶς μποροῦμε νὰ μοιράσουμε σωστὰ τὰ Στιχηρὰ τοῦ Κεκραγαρίου, ἀνάμεσα στὸν μηναῖο, παρακλητική, τριώδιο κλπ;».

7. ΤΟ ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ ΤΟΥ ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΟΤΟΚΙΟ ΤΟΥ. Ὁ ὅρος «Δοξαστικὸν» δηλώνει, κατὰ μία γενικὴ ἔννοια, τὸν ὕμνο, ποὺ ἀκολουθεῖ τὸ στίχο: «Δόξα Πατρὶ καὶ Υἱῶ καὶ Ἁγίω Πνεύματι». Ὁ 2ος στίχος («Καὶ νῦν...») ἀκολουθεῖται, ὅπως ἤδη ἀναφέραμε, πάντα ἀπὸ ἕνα ὕμνο, ποὺ ἀναφέρεται στὸ πρόσωπο τῆς Παναγίας Μητέρας τοῦ Χριστοῦ, καί, ὡς ἐκ τούτου, ὀνομάζεται Θεοτοκίον. Στὴν περίπτωση αὐτὴ ψάλλεται στὸ «Δόξα...» τὸ προβλεπόμενο ἰδιόμελο Δοξαστικὸ τῆς ἀκολουθίας καί, ἐν συνεχείᾳ, στὸ στίχο «Καὶ νῦν...» ψάλλεται, κατὰ τὴ σωστὴ τυπικὴ τάξη, «τὸ τυχὸν ὁμόηχον Δογματικὸν Θεοτοκίον», ἐκτὸς τῶν ἐξαιρέσεων ὅπως ἀναγράφονται στὸ τυπικό.

8. Η ΕΠΙΛΥΧΝΙΟΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ (ΦΩΣ ΙΛΑΡΟΝ). Ἡ Ἐπιλύχνιος Εὐχαριστία (Φῶς Ἱλαρὸν) ποὺ ψάλλεται ἀπὸ τοὺς Ἱερεῖς στὴν μικρὴ εἴσοδο.

9. ΤΟ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΝ. Ἡ λέξη Προκείμενον (πρὸ + κείμενον) ἢ τὰ καθ᾿ ἡμέραν Προκείμενα τῆς ἀκολουθίας τοῦ Ἑσπερινοῦ. Ἀνήκουν στὸν ἑβδομαδιαῖο λειτουργικὸ κύκλο καὶ ὡς ἐκ τούτου βρίσκονται καταγεγραμμένα στὸ Ἐγκόλπιον τοῦ Ἀναγνώστου. Εἶναι ἑπτά (7), δηλαδὴ ἕνα γιὰ κάθε μία ἀπὸ τὶς ἡμέρες τῆς ἑβδομάδας, καὶ ἐναλλάσσονται κυκλικὰ στὶς καθημερινὲς ἀκολουθίες τοῦ Ἑσπερινοῦ. Ψάλλονται σὲ διαφορετικοὺς ἤχους καὶ ἐπαναλαμβάνονται τρεῖς φορές. Πρὶν ἀπὸ τὴν τρίτη ἐπανάληψή τους, προηγεῖται ἀπὸ αὐτὰ κάποιος ψαλμικὸς στίχος.

10. ΤΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ. Μὲ τὸν ὄρο Ἀναγνώσματα δηλώνονται, γενικά, ὅλα τὰ ἀποσπάσματα τῶν βιβλίων τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ποὺ ἀναγιγνώσκονται μέσα στὶς λατρευτικὲς συνάξεις τῆς Ἐκκλησίας. Ὅταν τὰ ἀποσπάσματα αὐτὰ προέρχονται ἀπὸ βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης (ὅπως συμβαίνει, γιὰ παράδειγμα, στὴν περίπτωση τῆς ἀκολουθίας τοῦ Ἑσπερινοῦ) ὀνομάζονται ἁπλῶς Ἀναγνώσματα.

Στὴν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ (ὅταν ἔχουμε ἑορτὴ τοῦ ἐτήσιου λειτουργικοῦ κύκλου μὲ ἀκολουθία, ποὺ δικαιοῦται τὴν τέλεση ἀγρυπνίας) ὑπάρχουν τρία (3), κατὰ κανόνα, Ἀναγνώσματα ἀπὸ τὰ βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης,

11. Η ΕΚΤΕΝΗΣ ΑΙΤΗΣΗ («ΕΙΠΩΜΕΝ ΠΑΝΤΕΣ»). Πρόκειται γιὰ μία αἴτηση τοῦ ἱερέα Ἡ αἴτηση αὐτὴ ὀνομάζεται «Ἐκτενής», Τὰ αἰτήματα τῆς Ἐκτενοῦς λέγονται ἀπὸ τὸν ἱερέα καὶ σὲ αὐτὰ ὁ χορὸς (δηλαδὴ ὁ λαὸς) ἀπαντᾶ μὲ τὴν τριπλῆ ἐπανάληψη τῆς σύντομης φράσης: «Κύριε ἐλέησον».

12. ΤΟ ΚΑΤΑΞΙΩΣΟΝ ΚΥΡΙΕ. Τὸ «Καταξίωσον Κύριε» διαβάζεται ἀπὸ τὸν Ἀναγνώστη ἢ τὸν Ἐπίσκοπο-Προεστὸ τῆς λατρευτικῆς σύναξης. Ἡ μοναδικὴ διαφοροποίηση τῶν στίχων τῆς Δοξολογίας τοῦ Ὄρθρου, σὲ σχέση μὲ τοὺς ἀντίστοιχους στίχους τοῦ Καταξίωσον Κύριέ της ἑσπερινῆς ἀκολουθίας, ἐντοπίζεται στὴ φράση: «Καταξίωσον Κύριε ἐν τῇ ἡμέρᾳ ταύτη ἀναμαρτήτους φυλαχθῆναι ἡμᾶς...», ὅπου ἡ λέξη: «ἡμέρᾳ» (δοτικὴ πτώση) ἀντικαθίσταται ἀπὸ τὴ λέξη: «ἑσπέρᾳ» (δοτικὴ πτώση), προκειμένου νὰ προσαρμοστεῖ ἐπιτυχῶς τὸ κείμενο στὰ πλαίσια τῆς ἀκολουθίας τοῦ Ἑσπερινοῦ.

13. ΤΑ ΠΛΗΡΩΤΙΚΑ ΚΑΙ Η ΕΥΧΗ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΙΚΛΙΣΙΑΣ. Λέγεται ἀμέσως μετὰ ἀπὸ τὸ «Καταξίωσον Κύριε». Τὸ ὄνομα Πληρωτικὰ προῆλθε ἀπὸ τὴν ἐναρκτήρια φράση τῆς ἐν λόγῳ αἰτήσεως «Πληρώσωμεν τὴν δέησιν ἡμῶν τῷ Κυρίω». Σὲ ὅλα τὰ αἰτήματα τῶν Πληρωτικῶν, ποὺ λέγονται ἀπὸ τὸν ἱερέα, ὁ χορὸς (δηλαδὴ ὁ λαὸς) ἀπαντᾶ μὲ τὴν ἐπανάληψη τῆς σύντομης φράσης: «Παράσχου Κύριε». Στὸ τέλος τῆς αἴτησης τῶν Πληρωτικῶν, διαβάζεται (πάντα ἀπὸ τὸν ἱερέα) ἡ σπουδαιότερη εὐχὴ τῆς ἀκολουθίας τοῦ Ἑσπερινοῦ. Πρὶν ἀπὸ τὴν ἀνάγνωση αὐτῆς τῆς εὐχῆς ὁ ἱερέας εὐλογεῖ τὸ λαὸ ἀπὸ τὴν Ὡραία Πύλη, λέγοντας: «Εἰρήνη πᾶσι». Ὁ λαὸς ἀπάντα στὴν εὐλογία τοῦ ἱερέα, μὲ τὰ λόγια: «Καὶ τῷ πνεύματί σου». Ἀμέσως μετά, ὁ ἱερέας –μὲ τὰ λόγια: «Τὰς κεφαλὰς ἡμῶν τῷ Κυρίω κλίνωμεν»– ζητᾶ ἀπὸ τὸ λαὸ νὰ «κλίνει» τὸ κεφάλι του, σὲ ἔνδειξη σεβασμοῦ πρὸς τὴν ἱερότερη καὶ σημαντικότερη λατρευτικὴ εὐχὴ τῆς ἀκολουθίας τοῦ Ἑσπερινοῦ, δηλαδὴ τὴν εὐχὴ τῆς αἰτήσεως τῶν Πληρωτικῶν. Ὁ λαός, ὑπακούοντας ταπεινὰ στὴν προτροπὴ τοῦ ἱερέα, «κλίνει» τὸ κεφάλι του, ἐνῶ, τὴν ἴδια στιγμή, ὁ ἱερέας ἀναγιγνώσκει τὴν εὐχὴ τῆς αἰτήσεως τῶν Πληρωτικῶν, πού, καταλήγει μὲ τὴν Τριαδολογικὴ Ἐκφώνηση: «Εἴη τὸ κράτος τῆς Βασιλείας Σου...». Ἡ εὐχὴ τῶν Πληρωτικῶν, ἐπειδὴ ἀκολουθεῖ χρονικὰ τὴ φράση: «Τὰς κεφαλὰς ἡμῶν τῷ Κυρίω κλίνωμεν», χαρακτηρίζεται ὡς ἡ εὐχὴ τῆς Κεφαλοκλισίας τοῦ Ἑσπερινοῦ ἢ ὡς ἡ Κεφαλοκλιτικὴ εὐχὴ τοῦ Ἑσπερινοῦ.

14. Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ ΛΙΤΗΣ. Σήμερα, δυστυχῶς, ἡ Ἀκολουθία τῆς Λιτῆς ἔχει σχεδὸν καταργηθεῖ στὴ λατρευτικὴ πράξη τῶν ἐνοριακῶν ναῶν καὶ ἔχει συνδεθεῖ, μᾶλλον ἐσφαλμένα, μὲ τὴν εὐλογία τῶν ἄρτων (τὴ λεγόμενη, δηλαδή, Ἀρτοκλασία). Μάλιστα, αὐτὴ σύνδεση ἔχει ἐπικρατήσει ὡς ἑξῆς ὁ χορὸς ψάλλει ἕνα ἰδόμελο τῆς λιτῆς καὶ οἱ ἱερεῖς συνοδεύουν τὴν εἰκόνα τοῦ Ἁγίου στὸ μέσο τοῦ Ναοῦ γιὰ νὰ γίνει ἡ ἀρτοκλασία.

Ἡ εὐλογία τῆς Ἀρτοκλασίας γίνεται μᾶλλον παράτυπα στὴν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου μετὰ ἀπὸ τὴ Μεγάλη Δοξολογία ἢ κατὰ τὴν τέλεση τῆς Θείας Λειτουργίας μετὰ ἀπὸ τὸν Τρισάγιο Ὕμνο καὶ πρὶν ἀπὸ τὸ Ἀποστολικὸ Ἀνάγνωσμα.

15. ΤΑ ΑΠΟΣΤΙΧΑ. Πρόκειται γιὰ τὴ δεύτερη ὁμάδα ὕμνων τῆς ἀκολουθίας τοῦ Ἑσπερινοῦ. Τὰ Ἀπόστιχα εἶναι στιχηρὰ (ψάλλονται, δηλαδή, μὲ ἐξαίρεση τὸ πρῶτο ἀπὸ αὐτά, μετὰ ἀπὸ κάποιο ψαλμικὸ στίχο). Τὰ ξεχωρίζουμε εὔκολα μέσα στὰ διάφορα λειτουργικὰ βιβλία, γιατὶ πρὶν ἀπὸ αὐτὰ ὑπάρχει (γραμμένη μὲ κόκκινα γράμματα) ἡ τυπικὴ ἔνδειξη: «Εἰς τὸν Στίχον ψάλλομεν στιχηρὰ προσόμοια (ἢ ἰδιόμελα)...κτλ». Τὰ Ἀπόστιχα ἔχουν, κατὰ κανόνα, τρία (3) στιχηρά.

16. ΤΟ ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΙΧΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΟΤΟΚΙΟ ΤΟΥ. Ὅπως ἀκριβῶς ἡ Στιχολογία τοῦ Κεκραγαρίου, ἔτσι καὶ οἱ ψαλμικοὶ στίχοι, ποὺ συνοδεύουν τὰ Ἀπόστιχα τοῦ Ἑσπερινοῦ, τελειώνουν μὲ τοὺς δύο (2) γνωστοὺς ἐπείσακτους στίχους («Δόξα...», «Καὶ νῦν...»). τὸ Δόξα τῶν ἀποστίχων τὸ ἀποδίδει ὁ Ἀριστερὸς χορός.

17. Η ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟΣ ΕΥΧΗ (ΝΥΝ ΑΠΟΛΥΕΙΣ). Ἡ Ἀπολυτίκιος Εὐχὴ λέγεται καθημερινὰ στὴν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ ἀπὸ τὸν ἱερέα, ὁ ὁποῖος τὴν ἀπαγγέλλει ἀπὸ τὴν Ὡραία Πύλη, ἔχοντας τὸ πρόσωπό του στραμμένο πρὸς τὸ λαό.

18. Ο ΚΑΝΟΝΑΣ ΤΟΥ ΘΕΟΤΟΚΑΡΙΟΥ. Ἀμέσως μετὰ ἀπὸ τὴν Ἀπολυτίκιο Εὐχὴ (καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἀνάγνωση τοῦ Τρισαγίου) ψάλλεται ἢ ἀναγιγνώσκεται ὁ τυχὸν Κανόνας τῆς Θεοτόκου. Σήμερα, δυστυχῶς, ὁ κανόνας τοῦ θεοτοκαρίου Ἔχει σχεδὸν καταργηθεῖ στὴ λατρευτικὴ πράξη τῶν ἐνοριακῶν ναῶν.

19. ΤΟ ΤΡΙΣΑΓΙΟ. Ὀνομάζεται Τρισάγιο, γιατὶ ἀρχίζει μὲ τὴν τριπλῆ ἐπανάληψη τοῦ Τρισάγιου ὕμνου: «Ἅγιος ὁ Θεός, Ἅγιος Ἰσχυρός, Ἅγιος Ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς». Εἰδικὰ στὴν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ διαβάζεται, ἀπὸ τὸν Ἀναγνώστη ἢ τὸν Ἐπίσκοπο-Προεστό, Τὸ Τρισάγιο παρουσιάζει τὴν ἑξῆς τυπικὴ διάταξη: α. «Ἅγιος ὁ Θεός...» (Τρὶς) β. «Δόξα...Καὶ νῦν...» γ. «Παναγία Τριάς...» δ. «Κύριε, ἐλέησον» (τρὶς) ε. «Δόξα...Καὶ νῦν...» στ. «Πάτερ ἡμῶν...» ζ. «Ὅτι Σοῦ ἔστιν...» (ἐκφώνησις ἱερέως).

20. ΤΑ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΑ. Τὸ Ἀπολυτίκιο εἶναι ὁ σπουδαιότερος ὕμνος κάθε ἀκολουθίας, γιατὶ μέσα σὲ αὐτὸν περιγράφεται συνοπτικὰ τὸ βαθύτερο θεολογικὸ νόημα τῶν διάφορων Δεσποτικῶν καὶ Θεομητορικῶν ἑορτῶν ἢ προβάλλεται τὸ κεντρικὸ σημεῖο τοῦ βίου καὶ τῆς προσφορᾶς τῶν ἑορταζόμενων Ἁγίων.

21. Η ΑΠΟΛΥΣΗ. Μετὰ τὰ Ἀπολυτίκια, ὁ ἱερέας (ἀπὸ τὴν Ὡραία Πύλη καὶ μὲ τὸ πρόσωπο πρὸς τὸ λαὸ) ἀπολύει τοὺς πιστοὺς (δηλαδή, τοὺς κοινοποιεῖ τὸ πέρας τῆς ἀκολουθίας καὶ τοὺς ἐπιτρέπει νὰ ἀποχωρήσουν ἀπὸ τὸ ναό), ἐπικαλούμενος τὴν εὐλογία τοῦ Κυρίου καὶ τὶς πρεσβεῖες τῆς Θεοτόκου καὶ τῶν ἁγίων. Ἡ ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ, ὅπως ὅλες οἱ ἀκολουθίες ὁλοκληρώνεται μὲ τὴν καταληκτικὴ ἐκφώνηση: «Δι᾿ εὐχῶν τῶν Ἁγίων Πατέρων ἡμῶν...», ποὺ λέγεται, φυσικά, πάντα ἀπὸ τὸν ἱερέα.

ΟΡΘΡΟΣ

1. ΤΟ ΕΥΛΟΓΗΤΟΣ. Ὅπως καὶ στὸν Ἑσπερινό.

2. ΤΟ ΤΡΙΣΑΓΙΟΝ. Ὅπως καὶ στὸν Ἑσπερινό.

3. Καταληκτικοὶ ὕμνοι τῆς βασιλικῆς ἀκολουθίας. «Σῶσον Κύριε τὸν λαόν σου...», «Δόξα... Ὁ ὑψωθεὶς ἐν τῷ Σταυρῶ ἑκουσίως...», «Καὶ νῦν... Προστασία φοβερὰ καὶ ἀκαταίσχυντε...»), παρεμβάλλεται μία σύντομη Αἴτηση τοῦ ἱερέα, ποὺ καταλήγει μὲ τὴν Τριαδολογικὴ Ἐκφώνηση: «Δόξα τῇ Ἁγίᾳ, καὶ Ὁμοουσίῳ, καὶ Ζωοποιῷ, καὶ Ἀδιαιρέτῳ Τριάδι, πάντοτε, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων».

4. Ο ΕΞΑΨΑΛΜΟΣ. Ἡ ὥρα τῆς ἀνάγνωσης τοῦ Ἑξάψαλμου εἶναι ἀπὸ τὶς ἱερότερες τῆς ὀρθρινῆς ἀκολουθίας. Ἔτσι, κατὰ τὴ σωστὴ τυπικὴ τάξη, οἱ πιστοὶ πρέπει, νὰ παρακολουθοῦν τὴν ἀνάγνωσή του ὄρθιοι καὶ μὲ ἀπόλυτη ἡσυχία.

5. Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΝΑΠΤΗ (ΤΑ ΕΙΡΗΝΙΚΑ). Ὁ χορὸς ἀπαντᾶ μὲ σύντομα «Κύριε, ἐλέησον» ἐμμελῶς· προσοχὴ στὸ «Ἀντιλαβοῦ... τῇ σῇ χάριτι» ὁ χορὸς ἀπαντάει «Κύριε, ἐλέησον» καὶ ὄχι «Ἀμήν»· ἐπίσης στὸ «Τῆς Παναγίας ἀχράντου...» κακῶς ἔχει συνηθιστεῖ νὰ ψέλνεται τὸ «Ὑπεραγία Θεοτόκε σῶσον ἡμᾶς».

6. ΤΟ ΘΕΟΣ ΚΥΡΙΟΣ. Ἀμέσως μετὰ τὴν Συναπτὴ ψάλλονται ἀντιφωνικὰ καὶ μὲ στίχους τὸ «Θεὸς Κύριος» στὸν ἦχο τοῦ πρώτου ἀπολυτικίου.

7. ΤΑ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΑ. Ψάλλονται τὰ ἀπολυτικία ὅπως ὁρίζει τὸ τυπικό.

8. ΤΑ ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΨΑΛΤΗΡΙΟΥ. Σήμερα, στὴ λατρευτικὴ πράξη τῶν ἐνοριακῶν ναῶν καταλιμπάνεται ἡ ἀνάγνωση τῶν Καθισμάτων τοῦ Λειτουργικοῦ Ψαλτηρίου. Ἔτσι, ψάλλονται μόνο τὰ προσόμοια Καθίσματα (τρεῖς στάσεις). Ὡς πρὸς τὸ ζήτημα τῆς ἐπιλογῆς τῶν προσομοίων Καθισμάτων τῆς ὀρθρινῆς ἀκολουθίας, σημειώνω, ἐν ὀλίγοις, τὰ ἑξῆς:

  • Στὶς καθημερινὲς ὀρθρινὲς ἀκολουθίες, καθὼς καὶ στὸν Ὄρθρο τοῦ Σαββάτου, ὅταν στὸ Μηναῖο δὲν περιέχονται προσόμοια καθίσματα λέγονται, κατὰ τὴ σωστὴ τυπικὴ τάξη, τὰ τυχόντα προσόμοια Καθίσματα τῆς Παρακλητικῆς. Ἀντίθετα, ὅταν στὸ Μηναῖο ἔχουμε καθίσματα λέγονται, κατὰ τὴ σωστὴ τυπικὴ τάξη, τὰ τυχόντα προσόμοια Καθίσματα τῶν Μηναίων.
  • Εἰδικὰ στὸν Ὄρθρο τῆς Κυριακῆς, τὰ ἀναστάσιμα προσόμοια Καθίσματα (Παρακλητικὴ) προηγοῦνται τῶν ἀντίστοιχων προσόμοιων Καθισμάτων τῶν Μηναίων. Τὰ ἀναστάσιμα προσόμοια Καθίσματα τοῦ Ὄρθρου τῆς Κυριακῆς καταλιμπάνονται μόνο ὅταν ἡ ἡμέρα τῆς Κυριακῆς συμπίπτει μὲ Δεσποτικὴ Ἑορτὴ (δηλαδή, μὲ ἀκολουθία, ποὺ καταργεῖ τελείως τὴν παρακλητική, ὅπως π.χ. τὰ Χριστούγεννα, τὰ Θεοφάνεια, καὶ ἡ Μεταμόρφωση τοῦ Σωτῆρος). Ἀλλὰ γιὰ αὐτὲς τὶς περιπτώσεις ἐνημερωνόμαστε ἀπὸ τὸ τυπικὸ ποὺ πάντα διευκρινίζει πὼς πρέπει νὰ ἐπιλέγουμε τὰ καθίσματα.

9. ΤΑ ΕΥΛΟΓΗΤΑΡΙΑ. Αἴτηση Ἱερέως καὶ τὴν μὲν Κυριακὴ τὰ Ἀναστάσιμα Εὐλογητάρια σὲ ἦχο πλ. α´, τὸ Σάββατο τὰ νεκρώσιμα Εὐλογητάρια, ἐνῷ στοὺς καθημερινοὺς ὄρθρους καταλιμπάνονται. Ἡ ψαλμωδία τῶν Ἀναστάσιμων Εὐλογηταρίων τοῦ Ὄρθρου τῆς Κυριακῆς καταλιμπάνεται μόνο ἂν συμπέσει ἡ ἡμέρα τῆς Κυριακῆς μὲ Δεσποτικὴ Ἑορτή.

10. Η ΥΠΑΚΟΗ. Διαβάζεται ἡ Ὑπακοὴ ἀπὸ τὸ βιβλίο τῆς παρακλητικῆς.

11. ΤΑ ΑΝΤΙΦΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟ. Τὰ ἀντίφωνα καὶ τὸ προκείμενο τοῦ Ἑωθινοῦ Εὐαγγελίου τὰ βρίσκουμε στὴν Παρακλητικὴ ἂν πρόκειται γιὰ Κυριακὴ εἰ δὲ μὴ ἂν πρόκειται γιὰ ἑορτὴ Ἁγίου ἀπὸ τὸ μηναῖο. Τὰ προκείμενα τῶν Ἑωθινῶν Εὐαγγελίων ψάλλονται τρεῖς (3) φορές, ἐνῶ, πρὶν ἀπὸ τὴν 3η ἐπανάληψή τους, προηγεῖται ἀπὸ αὐτὰ κάποιος ψαλμικὸς στίχος.

12. Η ΤΑΞΙΣ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ. Ὁ ἱερέας ἐκφωνεῖ: «Τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν», Ὁ ἱερέας συνεχίζει μὲ τὴν Ἐκφώνηση: «Ὅτι Ἅγιος εἰ ὁ Θεὸς ἡμῶν καὶ ἐν Ἁγίοις ἐπαναπαύη...». Τέλος, ὁ χορὸς ψάλλει (τρὶς) τὸ στίχο: «Πάσα πνοὴ αἰνεσάτω τὸν Κύριον», σὲ ἦχο β´.

13. Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΕΩΘΙΝΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ. Ἐὰν πρόκειται γιὰ Κυριακή, ἀναγιγνώσκεται ἀπὸ τὰ δεξιὰ τῆς Ἁγίας Τραπέζης τὸ Ἑωθινὸ Εὐαγγέλιον τῆς τυχούσης Κυριακῆς, ἐνῷ ἂν πρόκειται γιὰ καθημερινή, ἑορτὴ Ἁγίου, τὸ Εὐαγγέλιο τοῦ Ὄρθρου τῆς ἑορτῆς ἀπὸ τὴν Ὡραία Πύλη.

14. ΤΟ ΑΝΑΣΤΑΣΙΝ ΧΡΙΣΤΟΥ ΘΕΑΣΑΜΕΝΟΙ. Διαβάζεται μόνο τὶς Κυριακὲς ἐνῷ στοὺς καθημερινοὺς ὄρθρους δὲν λέμε «Ἀνάστασιν Χριστοῦ», ἀλλὰ διαβάζουμε χύμα τὸ 50 ψαλμό, «Ἐλέησόν με».

15. Ο Ν´ ΨΑΛΜΟΣ. Εἶναι ὁ γνωστὸς σὲ ὅλους 50ος Ψαλμὸς («Ἐλέησόν με ὁ Θεός...»), ποὺ σύμφωνα μὲ τὴν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, γράφτηκε ἀπὸ τὸν Προφητάνακτα Δαβὶδ σὲ ἔνδειξη μετανοίας γιὰ τὸ διπλό του ἁμάρτημα (δηλαδή, τὰ ἁμαρτήματα τῆς δολοφονίας τοῦ στρατηγοῦ Οὐρία, καὶ τῆς μοιχείας μὲ τὴ σύζυγο τοῦ Οὐρία, τὴ Βηρσαβεέ).

Στὸν ἀναστάσιμο Ὄρθρο τῆς Κυριακῆς ὁ 50ος ψαλμὸς ψάλλεται (σὲ ἦχο β´ ἐνῷ τὴν περίοδο τοῦ Τριωδίου σὲ ἦχο πλ. δ´) ἀντιφωνικὰ ἀπὸ τοὺς δύο (2) χορούς, ἐνῷ κατὰ τὴν ὥρα τῆς ψαλμωδίας του, γίνεται ἡ προσκύνηση τοῦ Ἱεροῦ Εὐαγγελίου (Λειτουργικὸ Εὐαγγέλιο). Στὶς ἑορτὲς τῶν Ἁγίων ὁ 50ος ψαλμὸς δὲν ψάλλεται, ἀλλὰ ἁπλῶς ἀναγιγνώσκεται ἀπὸ τὸν Ἀναγνώστη ἢ τὸν Προεστὸ τῆς λατρευτικῆς σύναξης.

15. ΤΟ ΙΔΙΟΜΕΛΟ ΤΟΥ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟΥ. Εἰδικότερα, στὸν Ὄρθρο τῆς Κυριακῆς ἔχει ὡς ἑξῆς: «Δόξα... Ταῖς τῶν Ἀποστόλων...», «Καὶ νῦν... Ταῖς τῆς Θεοτόκου...», «Ἐλέησον μέ... Ἀναστᾶς ὁ Ἰησοῦς...».

Στὶς Ἑορτὲς Ἁγίων ἡ τάξη διαμορφώνεται ὡς ἑξῆς: «Δόξα... Ταῖς τοῦ σοῦ Ὁσίου (ἢ Ἱεράρχου, ἢ Ἀποστόλου κ.ο.κ.)...», «Καὶ νῦν... Ταῖς τῆς Θεοτόκου...», «Ἐλέησόν με... καὶ ψάλλεται ἰδιόμελος ὕμνος τῆς τυχούσης ἑορτῆς».

Ὅταν μία ἀκολουθία δὲν ἔχει ἰδιαίτερο Ἰδιόμελο (τοῦ Πεντηκοσταρίου), δανείζεται ἕνα ἰδιόμελο ἀπὸ τὴν Ἀκολουθία τῆς Λιτῆς (Ἑσπερινός), προκειμένου νὰ καλύψει τὸ λειτουργικὸ αὐτὸ κενό. Στοὺς Κυριακάτικους, τέλος, στοὺς Ὄρθρους τοῦ Τριωδίου ὑπάρχουν εἰδικὰ ἰδιόμελα γιὰ τοὺς συγκεκριμένους στίχους: «Δόξα... Τῆς μετανοίας ἄνοιξόν μοι...», «Καὶ νῦν... Τῆς σωτηρίας εὔθυνόν μοι...», «Ἐλέησόν με... Τὰ πλήθη τῶν πεπραγμένων μοι δεινῶν...».

16. ΤΟ ΣΩΣΟΝ Ο ΘΕΟΣ ΤΟΝ ΛΑΟΝ ΣΟΥ. Πρόκειται γιὰ μία ἀκόμη Αἴτηση τοῦ ἱερέα, ποὺ καταλήγει μὲ τὴν ἐκφώνηση: «Ἐλέει καὶ οἰκτιρμοῖς...». Σήμερα, ἡ αἴτηση αὐτὴ ἐντάσσεται στὴν Τάξη τοῦ Ἑωθινοῦ Εὐαγγελίου ὁ χορὸς ψάλλει τέσσερις φορὲς τριπλὰ «Κύριε, ἐλέησον», δηλαδὴ 12.

Ἡ ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου συνεχίζεται μὲ τὴν ψαλμωδία ἢ τὴν ἀνάγνωση τῶν Κανόνων.

17. ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ. Οἱ Κανόνες ἀποτελοῦνται ἀπὸ μικρότερα μέρη, ποὺ ὀνομάζονται ᾠδές. Ἕνας Κανόνας μπορεῖ νὰ ἔχει ἀπὸ δύο (2) μέχρι καὶ ἐννέα (9) ᾠδές. Κάθε μία ἀπὸ τὶς ᾠδὲς τοῦ Κανόνα ἀποτελεῖται ἀπὸ ἕναν (1) εἱρμὸ καὶ ἀπὸ τὰ Τροπάρια, ποὺ τὸν ἀκολουθοῦν. Ὁ εἱρμὸς εἶναι ἕνας σύντομος ὕμνος, ποὺ ἀποτελεῖ τὸ μουσικὸ καὶ μετρικὸ πρότυπο ὅλων τῶν Τροπαρίων τῆς ᾠδῆς. Κάθε μία ἀπὸ τὶς ᾠδὲς τοῦ Κανόνα περιέχει, συνήθως, ἀπὸ δύο (2) μέχρι καὶ πέντε (5) Τροπάρια, τὸ τελευταῖο ἐκ τῶν ὁποίων εἶναι Θεοτοκίον.

Στοὺς ἐνοριακούς, λοιπόν, ναοὺς σήμερα ἔχει ἐπικρατήσει ἡ ἑξῆς τυπικὴ τάξη: ψάλλεται ἢ ἀναγιγνώσκεται μόνο ἡ α´ καὶ ἡ γ´ ᾠδὴ τῶν Κανόνων. Πρὶν ἀπὸ κάθε τροπάριο τοῦ εἱρμοῦ προτάσσεται στίχος, ὅπως «Δόξα σοι ὁ Θεὸς ἡμῶν, δόξα σοι» γιὰ τὸν Ἀναστάσιμο κανόνα ἢ «Ἅγιε τοῦ Θεοῦ, πρέσβευε ὑπὲρ ἡμῶν» γιὰ τὸν κανόνα τῶν ἁγίων ἢ «Ὑπεραγία Θεοτόκε σῶσον ἡμᾶς» γιὰ τὰ Θεοτοκία, ποὺ ἐπαναλαμβάνονται ἀπαραίτητα πρὶν ἀπὸ κάθε τροπάριο.

Οἱ Κανόνες τῆς ἀκολουθίας τοῦ Ὄρθρου δὲν ψάλλονται διαδοχικὰ (δηλαδή, ὁ ἕνας μετὰ τὸν ἄλλο), ἀλλὰ τμηματικὰ ἀνὰ ᾠδή· ψάλλεται, δηλαδή, ἡ α´ ᾠδὴ ὅλων τῶν Κανόνων, καί, ἐν συνεχείᾳ, ψάλλεται ἡ γ´ ᾠδὴ ὅλων τῶν Κανόνων τῆς ἀκολουθίας. Ἂν γιὰ παράδειγμα τὸ τυπικὸ ὁρίζει ὅτι πρέπει νὰ ψαλοῦν 2 κανόνες ὁ Ἀναστάσιμος καὶ τοῦ Ἁγίου, διαβάζουμε πρῶτα τὴν α´ ᾠδὴ τοῦ Ἀναστασίμου κανόνα ἔπειτα τὴν α´ ᾠδὴ ἀπὸ τὸν κανόνα τοῦ Ἁγίου (δὲν λησμονοῦμε νὰ προτάσσουμε τὸν ἀνάλογο στίχο) καὶ ἕπεται ἡ γ´ ᾠδὴ τοῦ Ἀναστάσιμου καὶ μετὰ ἡ γ´ ᾠδὴ τοῦ κανόνα τοῦ Ἁγίου κοκ.

18. ΜΕΣΩΔΙΟ ΚΑΘΙΣΜΑ. Ἀκολουθεῖ ἡ Μικρὴ Συναπτὴ τοῦ ἱερέα (Ἐκφώνηση: «Ὅτι Σὺ εἶ ὁ Θεὸς ἡμῶν...»). Ψάλλεται τὸ τυχὸν Μεσώδιο Κάθισμα.

Λέγεται συνήθως, ἐν συνεχείᾳ, ἡ Μικρὴ Συναπτὴ τοῦ ἱερέα ὅπως μετὰ τὴν στ´ ᾠδή (Ἐκφώνηση: «Σὺ γὰρ εἰ ὁ Βασιλεύς...»).

19. ΚΟΝΤΑΚΙΟ-ΟΙΚΟΣ-ΣΥΝΑΞΑΡΙΟ. Ἀναγιγνώσκεται τὸ Κοντάκιο, οἶκος ἀπὸ τὴν παρακλητικὴ καὶ τὸ Συναξάρι τῆς ἡμέρας ἀπὸ τὸ μηναῖο ἐκτὸς ἂν ὁρίζει κάτι ἄλλο τὸ τυπικό.

Στὸ σημεῖο αὐτὸ εἰσέρχεται ὁ Ἀρχιερέας ἐὰν χοροστατεῖ καὶ μετὰ τὸ συναξάρι καὶ οἱ δύο χοροὶ ψάλλουν ἀργὰ (ὥστε νὰ προλάβει ὁ Ἐπίσκοπος νὰ εὐλογήσει καὶ νὰ ἀνέβει στὸ θρόνο) σὲ ἦχο β´ τὸ «εἰς πολλὰ ἔτη Δέσποτα» ἀμέσως οἱ Ἱεροψάλτες λαμβάνουν καιρὸ ἀπὸ τὸν Ἀρχιερέα.

Ψάλλονται οἱ Καταβασίες· κάνουμε κατάληξη στὴν Καταβασία της η´ ᾠδῆς προτασσόμενου τοῦ στίχου «Αἰνοῦμεν, εὐλογοῦμεν καὶ προσκυνοῦμεν τὸν Κύριον». Εἴθισται ὁ Ἐπίσκοπος νὰ ψάλλει τὶς καταβασίες τοῦ δεξιοῦ χοροῦ. Καὶ ἀντικαθιστᾶ τὸν δεξιὸ χορὸ ἕως ὅτου εἰσέλθει στὸ Ἱερό, μετὰ τὸ «Πᾶσα πνοὴ» καὶ «Αἰνεῖτε» τῶν Αἴνων.

Τὸ σημεῖο αὐτὸ ἦταν παλαιότερα ἑτέρα, λανθασμένη θέση τοῦ Ἑωθινοῦ Εὐαγγελίου.

20. ΤΗΝ ΤΙΜΙΩΤΕΡΑΝ. Μετὰ τὴν ἐκφώνηση τοῦ Διακόνου ἢ τοῦ Ἱερέως «Τὴν Θεοτόκον καὶ Μητέρα τοῦ Φωτός, ...», ἡ στιχολογία τῆς Τιμιωτέρας ψάλλεται στὸν ἦχο τῶν καταβασιῶν· ἕπεται ἡ θ´ (ἐνάτη) ᾠδὴ τῶν καταβασιῶν.

Ὅταν τὸ ὁρίζει τὸ τυπικό, σὲ δεσποτικὲς καὶ θεομητορικὲς ἑορτὲς δὲν στιχολογεῖται ἡ Τιμιωτέρα ἀλλὰ ψάλλεται ὅλη ἡ ἐνάτη ᾠδή.

Αἴτηση τοῦ Ἱερέως καὶ μετά, ἐφόσον εἶναι Κυριακή, ψάλλεται τρὶς τὸ «Ἅγιος, Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν...» πρὶν τὰ ἐξαποστειλάρια σὲ ἦχο β´. Ἂν εἶναι ἑορτὴ Ἁγίου ψάλλουμε ἀμέσως τὰ ἐξαποστειλάρια.

21. ΤΑ ΕΞΑΠΟΣΤΕΙΛΑΡΙΑ. Τὰ ἀναστάσιμα ἐξαποστειλάρια βρίσκονται στὸ τέλος τῆς παρακλητικῆς μαζὶ μὲ τὰ Ἑωθινά· ἐπίσης σὲ ἑορτὲς Ἁγίων ἐξαποστειλάρια βρίσκονται καὶ στὰ Μηναῖα.

Ὁ α´ Δομέστικος τοῦ δεξιοῦ χοροῦ ἔρχεται στὸ μέσο τοῦ ναοῦ καὶ μπροστὰ ἀπὸ τὸ θρόνο τοῦ ἐπισκόπου ποὺ χοροστατεῖ καὶ ἀπαγγέλει ἐμμελῶς «Κέλευσον, Δέσποτα Ἅγιε· ἦχος τάδε» (ὁ ἦχος τοῦ πασαπνοαρίου). Ὁ ἐπίσκοπος στρέφεται στὸν δεξιὸ χορὸ καὶ «κελεύει» εὐλογώντας. Τότε καὶ ὁ πρωτοψάλτης ἀνεβαίνει στὴ θέση του γιὰ νὰ ψάλλει:

22 .ΤΟ ΠΑΣΑΠΝΟΑΡΙΟ. Ψάλλονται οἱ στίχοι «Πᾶσα πνοὴ» καὶ «Αἰνεῖτε». Ὡς πρὸς τὴ μουσική του ἀπόδοση τὸ Πασαπνοάριο ἀκολουθεῖ τὸν τυχόντα ἦχο τοῦ πρώτου ἀπὸ τὰ Στιχηρά του.

Ἐφόσον θὰ χοροστατήσει ἐπίσκοπος ψάλλεται σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο τὸ μάθημα «Τὸν Δεσπότην καὶ Ἀρχιερέα ἡμῶν» σὲ ἦχο βαρὺ ὥστε ὁ ἐπίσκοπος νὰ λάβει καιρό.

23. Η ΣΤΙΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ. Δυστυχῶς, στοὺς ἐνοριακοὺς ναοὺς σήμερα, κατὰ κανόνα, ἡ Στιχολογία τῶν Αἴνων, χάριν συντομίας, παραλείπεται. Ἔτσι, μετὰ τὸ Πασαπνοάριο, ψάλλονται τὰ Στιχηρὰ τῶν Αἴνων.

24. ΤΑ ΣΤΙΧΗΡΑ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ. Ἀνάμεσα στοὺς τελευταίους στίχους τῆς Στιχολογίας τῶν Αἴνων παρεμβάλλονται τὰ λεγόμενα Στιχηρὰ τῶν Αἴνων. Τὰ Στιχηρὰ τῶν Αἴνων βρίσκονται γραμμένα στὴν Παρακλητικὴ στὰ Μηναῖα, ἀλλὰ καὶ στὸ Τριώδιο, καὶ τὸ Πεντηκοστάριο). Εἶναι οἱ ὕμνοι, ποὺ ἀκολουθοῦν τὴν τυπικὴ ἔνδειξη: «Εἰς τοὺς Αἴνους, ἱστῶμεν στίχους ... καὶ ψάλλομεν στιχηρὰ προσόμοια...». Ὁ ἀριθμὸς τῶν Στιχηρῶν τῶν Αἴνων δὲν εἶναι σταθερός, ἀλλὰ μεταβάλλεται ἀνάλογα μὲ τὴ λειτουργικὴ ἀξία τῆς ὀρθρινῆς ἀκολουθίας.

25. ΤΟ ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ. Ἡ Στιχολογία τῶν Αἴνων, ὅπως ὅλες οἱ στιχολογίες τοῦ Σαββαΐτικου τυπικοῦ, τελειώνει μὲ τοὺς ἐπείσακτους στίχους: «Δόξα Πατρί... Καὶ νῦν...». Ὁ ὕμνος αὐτός, κυρίως ἐξαιτίας τῆς μουσικῆς του ἰδιαιτερότητας, δεσπόζει ἀνάμεσα στὰ ὑπόλοιπα Στιχηρὰ τῶν Αἴνων, ὡς πανηγυρικότερος, γιατὶ σὲ ἀντίθεση μὲ τὸ Δοξαστικό, τὰ ἄλλα Στιχηρὰ τῶν Αἴνων εἶναι, κατὰ κανόνα, Προσόμοια (δηλαδή, δὲν ἔχουν δική τους μουσική, ἀλλὰ ἀντιγράφουν μουσικὰ καὶ μετρικὰ κάποιον ἄλλο ὕμνο, ποὺ ὀνομάζεται Πρωτομελὸν ἢ Αὐτομελόν). Τέλος, ὅσον ἀφορᾶ τὸ μουσικὸ μέλος τῶν διαφόρων Δοξαστικῶν τῶν Αἴνων, σήμερα τὸ βρίσκουμε καταγεγραμμένο σὲ εἰδικὲς ἐκδόσεις μουσικῶν βιβλίων, ὅπως, τὸ Δοξαστάριον κ.ἄ.

Ὁ 2ος στίχος («Καὶ νῦν...») στὸν ὄρθρο τῆς Κυριακῆς «Ὑπερευλογημένη ὑπάρχεις...» πάντα ψάλλεται σὲ ἦχο β´ ὅπως ἤδη ἀναφέραμε. Τέλος, ἀνάμεσα στὰ Δοξαστικὰ τῶν Αἴνων δεσπόζουν (ὡς πρὸς τὴ λειτουργική τους ἀξία) τὰ ἕνδεκα (11) Ἀναστάσιμα Δοξαστικὰ (ἢ Ἑωθινά), ποὺ ψάλλονται στοὺς ὄρθρους τῶν Κυριακῶν. Σὲ παράρτημα στὸ τέλος τῆς Παρακλητικῆς ὑπάρχουν καταγεγραμμένα τὰ ἕνδεκα (11) Ἀναστάσιμα Δοξαστικὰ τῶν Αἴνων, μαζὶ μὲ τὰ ἀντίστοιχα Ἀναστάσιμα Ἐξαποστειλάρια, ποὺ τὰ συνοδεύουν.

26. Η ΔΟΞΟΛΟΓΙΑ. Ἐὰν εἶναι Κυριακὴ ψάλλεται ἡ Δοξολογία στὸν ἦχο τῆς ἑβδομάδας καὶ ὄχι στὸν ἦχο τοῦ Δοξαστικοῦ· ἐὰν εἶναι ἑορτὴ Ἁγίου στὸν ἦχο τοῦ Δοξαστικοῦ ἢ στὸν ἦχο τοῦ ἀπολυτικίου.

Στὸ τέλος τοῦ Ὄρθρου, ἀπὸ ἦχο α´ ἕως καὶ δ´ τὶς Κυριακὲς ψάλλεται τὸ «Σήμερον Σωτηρία», ἐνῷ ἀπὸ ἦχο πλ. α´ ἕως καὶ πλ. δ´ τὸ «Ἀναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος», τὶς δὲ καθημερινὲς τὸ ἀπολυτίκιο τοῦ Ἁγίου.

Τὰ Λειτουργικὰ Βιβλία

Τὰ βιβλία τὰ ὁποῖα χρησιμοποιοῦνται γιὰ τὴν τέλεση τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν, καλοῦνται Λειτουργικὰ βιβλία.

Κυκλοφοροῦν διαφόρων ἐκδόσεων γιὰ τὴν χρήση τους ἀπὸ τοὺς Λειτουργούς, τοὺς Ἱεροψάλτες ἢ Ἀναγνῶστες, ἐνῶ ὑπάρχουν καὶ βιβλία ποὺ χρησιμοποιοῦνται ἀποκλειστικὰ ἀπὸ τοὺς λαϊκούς.

Τὰ κυριότερα εἶναι τὰ ἑξῆς:

α. Τὸ Εὐαγγέλιο. Εἶναι τὸ ἰδιαίτερα διακοσμημένο βιβλίο τῆς Ἐκκλησίας ποὺ θυμιάζεται, προσκυνεῖται καὶ ἀποτίθεται πάνω στὴν Ἁγία Τράπεζα. Στὴ μιὰ πλευρά του εἰκονίζεται ἡ Σταύρωση καὶ στὴν ἄλλη ἡ Ἀνάσταση τοῦ Κυρίου. Στὸν Ἑσπερινὸ τοῦ Σαββάτου καὶ τὴν Κυριακὴ μέχρι τὴν Θ´ Ὥρα προβάλλεται ἡ Ἀνάσταση, ὅπως καὶ στὴν προσκύνηση μετὰ τὸ Εὐαγγέλιο τοῦ Ὄρθρου, στὴ μικρὴ Εἴσοδο τῆς Θ. Λειτουργίας καὶ ὅταν εἶναι τοποθετημένο στὴν Ἁγία Τράπεζα. Τὶς ἄλλες ἡμέρες προβάλλεται ἡ Σταύρωση.

Διαιρεῖται κυρίως σὲ δυὸ μέρη. Τὸ πρῶτο περιλαμβάνει τὶς περικοπὲς τῶν Εὐαγγελίων ποὺ ἀναγιγνώσκονται καθημερινὰ ὁλόκληρο τὸ χρόνο. Ἀρχίζει ἀπὸ τὴν Κυριακή του Πάσχα. Μέχρι τὴν Πεντηκοστὴ ἀναγιγνώσκονται περικοπὲς ἀπὸ τὸ «κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιον». Μέχρι τὴν Κυριακὴ μετὰ τὴν Ὕψωση τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, ἀπὸ τὸ «κατὰ Ματθαῖον». Μέχρι τὴν ἀρχὴ τῆς Τεσσαρακοστῆς ἀπὸ τὸ «κατὰ Λουκᾶν» καὶ μέχρι τὸ Μεγάλο Σάββατο ἀπὸ τὸ «κατὰ Μάρκον» Εὐαγγέλιον. Στὸ τέλος τοῦ πρώτου αὐτοῦ μέρους περιέχονται καὶ τὰ ἕνδεκα Ἑωθινὰ Εὐαγγέλια ποὺ διαβάζονται ἐκ περιτροπῆς στὸν Ὄρθρο τῶν Κυριακῶν.

Τὸ δεύτερο μέρος τοῦ Εὐαγγελίου περιλαμβάνει τὶς κατ᾿ ἐκλογὴ περικοπὲς τῶν μεγάλων μόνον ἑορτῶν τοῦ ἔτους σύμφωνα μὲ τὸ Μηνολόγιο ἀπὸ 1ης Σεπτεμβρίου μέχρι 31ης Αὐγούστου. Μετὰ ἀπὸ αὐτὰ προστίθενται στὸ μέρος αὐτὸ καὶ οἱ Εὐαγγελικὲς περικοπὲς ποὺ διαβάζονται κατὰ τὴν τέλεση τῶν διαφόρων εἰδικῶν Ἀκολουθιῶν ἢ Μυστηρίων.

β. Ὁ Ἀπόστολος. Εἶναι τὸ βιβλίο τοῦ Ἀναγνώστου. Περιλαμβάνει τὶς περικοπὲς ἀπὸ τὶς Πράξεις καὶ τὶς Ἐπιστολὲς τῶν Ἀποστόλων ποὺ διαβάζονται ἐμμελῶς στὶς Ἀκολουθίες τοῦ ἔτους. Ἡ κατανομὴ καὶ ἡ διάταξη τῶν περικοπῶν τοῦ «Ἀποστόλου» ἔχει γίνει ὅπως καὶ στὸ Εὐαγγέλιο.

γ. Τὸ Μέγα Εὐχολόγιο. Χρησιμοποιεῖται ἀπὸ τοὺς Ἱερεῖς καὶ Ἀρχιερεῖς. Περιέχει τὶς Ἀκολουθίες τῶν Μυστηρίων, τὶς Θεῖες Λειτουργίες, τὴν τάξη τῶν χειροτονιῶν - χειροθεσιῶν καὶ τῶν ἐγκαινίων Ναῶν καθὼς καὶ ποικίλες ἄλλες Ἀκολουθίες καὶ Εὐχές. Γιὰ εὐκολότερη χρήση ἐκδίδονται μικρότερες καὶ εἰδικότερες συλλογές. Ἔτσι ἔχουμε: (1) Τὸ Ἀρχιερατικό, (2) Τὸ Ἱερατικό, (3) Τὸ Διακονικό, (4) Τὸ Μικρὸ Εὐχολόγιο, (5) Τὸ Ἱερὸ Εὐχέλαιο, ὁ Γάμος, ἡ Νεκρώσιμη Ἀκολουθία, τὸ Ἐγκόλπιο τοῦ Ἀναγνώστου κ.λπ. τὸ καθένα ξεχωριστὸ βιβλίο.

δ. Τὸ Μέγα Ὡρολόγιο. Βιβλίο γιὰ ὅλους τοὺς Χριστιανούς, Ἱερεῖς, Ψάλτες, Λαϊκούς. Περιλαμβάνει τὶς Ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου, Ἑορτολόγιο, σύντομο Συναξάριο, Ἀπολυτίκια, Κοντάκια, Παρακλητικοὺς Κανόνες, Ἀκολουθία τῆς Θείας Μεταλήψεως καὶ λοιπὰ χρήσιμα στοιχεῖα.

ε. Τὰ Μηναῖα. Εἶναι δώδεκα βιβλία, ἕνα γιὰ κάθε μήνα τοῦ ἔτους, ποὺ περιέχουν τὶς Ἀκολουθίες τῶν ἑορταζομένων κάθε ἡμέρα Ἁγίων. Περιλαμβάνουν τὸ ὑμνολογικὸ ὑλικὸ τοῦ Ἑσπερινοῦ καὶ τοῦ Ὄρθρου, κάθε ἡμέρας. Τὰ Μηναῖα περιλαμβάνουν Ἁγίους κυρίως μέχρι τὸ τέλος τῆς Βυζαντινῆς περιόδου δηλ. ὁρισμένους Ἁγίους μέχρι τὸ 15ο αἰώνα. Οἱ λατρευτικὲς ἀνάγκες τιμῆς καὶ ἄλλων νεωτέρων Ἁγίων ἐξυπηρετοῦνται μὲ Ἀκολουθίες μεταγενεστέρων καὶ συγχρόνων ὑμνογράφων, οἱ ὁποῖες περιέχονται στὶς λεγόμενες Φυλλάδες.

στ. Ἡ Παρακλητική. Τὸ βιβλίο αὐτὸ ἔχει Ἀκολουθίες πλήρεις στοὺς ὀκτὼ ἤχους (Ὀκτώηχος), ποὺ ἐπαναλαμβάνονται κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ ἔτους καὶ ψάλλονται κατὰ τὸν Ἑσπερινὸ καὶ τὸν Ὄρθρο ἐκ παραλλήλου μὲ τὸ Μηναῖο, τὸ Τριώδιο ἢ τὸ Πεντηκοστάριο κατὰ τὶς ὁδηγίες τοῦ Τυπικοῦ. Κάθε ἑβδομάδα καθορίζεται ὁ ἦχος τῆς ἑβδομάδας καὶ σὲ κάθε ἦχο ὑπάρχουν Ἀκολουθίες, γιὰ ὅλες τὶς ἡμέρες. Ὅταν ὁ Ἅγιος τῆς ἡμέρας δὲν ἔχει πλήρη Ἀκολουθία στὸ Μηναῖο, συμπληρώνεται ἀπὸ τὴν Ἀκολουθία ποὺ ὑπάρχει στὴν Παρακλητική. Τὰ ἀναστάσιμα ποὺ ψάλλονται στὸν Ἑσπερινὸ τοῦ Σαββάτου καὶ στὸν Ὄρθρο τῆς Κυριακῆς ὑπάρχουν σ᾿ αὐτὸ τὸ βιβλίο.

ζ. Τὸ Τριώδιο. Εἶναι τὸ πρωτεῦον βιβλίο τῆς ὁμωνύμου περιόδου καὶ ἀκολουθεῖται ἡ τάξη ποὺ σ᾿ αὐτὸ καθορίζεται. Περιλαμβάνει τὶς Ἀκολουθίες τῆς περιόδου αὐτῆς.

η. Τὸ Πεντηκοστάριο. Παλαιότερα ὀνομαζόταν «Χαρμόσυνο Τριώδιον» ἢ «Τριώδιον τῶν Ρόδων». Περιλαμβάνει τὶς Ἀκολουθίες τῆς ἀντιστοίχου περιόδου. Στὴν ὁμώνυμη περίοδο ἀκολουθεῖται ὅ,τι καθορίζεται (συνήθως μὲ κόκκινα γράμματα) στὸ Πεντηκοστάριο, στὸ ὁποῖο περιλαμβάνονται καὶ τὰ ἀναστάσιμα.

θ. Τὸ Ψαλτήριο. Περιλαμβάνει τοὺς 150 ψαλμοὺς τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης χωρισμένους σὲ 20 Καθίσματα, μὲ τρεῖς στάσεις τὸ καθένα. Κάθε στάση περιλαμβάνει ἕνα ἢ περισσότερους ψαλμούς. Ὁ ριη´ (118) ψαλμὸς - ὁ Ἄμωμος - ἀποτελεῖ ὁλόκληρο τὸ ΙΖ´ Κάθισμα. Στὶς Ἱερὲς Μονὲς κάθε ἑβδομάδα διαβάζεται ὁλόκληρο τὸ Ψαλτήρι, ἐνῶ στοὺς ἑνοριακοὺς Ναοὺς συνήθως παραλείπεται.

ι. Ὁ Συναξαριστής. Βιβλίο ποὺ περιέχει τοὺς βίους τῶν Ἁγίων κάθε ἡμέρας ὁλόκληρο τὸ χρόνο ἐπίτομο, ἑξάτομο ἢ δωδεκάτομο. Εἶναι βιβλίο ποὺ δὲν πρέπει νὰ λείπει ἀπὸ τὸ σπίτι μας καὶ νὰ διαβάζεται κάθε ἡμέρα ὁ βίος τοῦ ἑορταζόμενου Ἁγίου. Μαζὶ μὲ τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι ὁ καθρέπτης τῶν Χριστιανῶν, μέσα στὸν ὁποῖο καθρεπτίζεται ἡ ζωή μας καὶ ἔτσι ἀποφεύγονται ἄλλα ἐπιβλαβῆ θεάματα ἢ ἀκροάματα...

 

2) ΛΕΞΙΚΟΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΩΝ ΟΡΩΝ

 

Αἶνοι: Καλοῦνται οἱ ψαλμοὶ ρμη´ (148), ρμθ´ (149) καὶ ρν´ (150), ὄχι μόνο ἐπειδὴ προτάσσεται στοὺς περισσότερους στίχους αὐτῶν ἡ λέξη «αἰνεῖτε», ἀλλὰ καὶ διότι οἱ τρεῖς αὐτοὶ ψαλμοὶ εἶναι κατὰ τὸ περιεχόμενο ἕνας αἶνος καὶ ἕνας εὐχαριστήριος ὕμνος στὸν Θεό. Στὶς Ἱερὲς Μονὲς ψάλλονται, μόνοι ἢ μετὰ τροπαρίων, πανηγυρικά, στὸ τέλος τοῦ Ὄρθρου. Τὰ τροπάρια αὐτὰ σὰν ἐφύμνιο τῶν στίχων τῶν αἴνων καλοῦνται στιχηρὰ τῶν αἴνων ἤ, κατὰ συνεκδοχή, «αἶνοι». Στοὺς Ἱεροὺς Ναοὺς τῶν πόλεων, συνήθως, αὐτοὶ οἱ «αἶνοι» μόνο ψάλλονται. Ὅταν τελεῖται Ὄρθρος καθημερινῆς καὶ δὲν ὑπάρχουν τροπάρια αἴνων, ἀναγινώσκονται ἢ ψάλλονται οἱ αἶνοι (οἱ τρεῖς ψαλμοί).

Ἀκροστιχίς, -ίδα: Τὰ ἀρχικὰ γράμματα τῶν Κοντακίων ἢ τῶν Κανόνων, ἢ τῶν Ἰαμβικῶν στίχων, ποὺ σχηματίζουν τὴν ἀλφάβητο ἢ τὸ ὄνομα τοῦ Ὑμνογράφου ἢ κάποια ἄλλη λέξη.

Ἀλληλουάριο: Τριπλὸ ἀλληλούϊα, ποὺ ψάλλεται ὡς ἐφύμνιο βιβλικῶν ἢ ψαλμικῶν στίχων ἢ μετὰ τὸ Ἀποστολικὸ Ἀνάγνωσμα. Ὅταν παρεμβάλλονται καὶ ψάλλονται καὶ οἱ δυὸ στίχοι ποὺ ὑπάρχουν (ἢ προβλέπονται, στοὺς «Ἀποστόλους» τῶν καθημερινῶν) μετὰ τὸν «Ἀπόστολον» τῶν Κυριακῶν, ψάλλεται τρεῖς φορὲς (ἐπὶ τρία).

Ἀλληλούϊα: Ἑβραϊκὴ λέξη ποὺ σημαίνει «Αἰνεῖτε τὸν Θεόν». Μπῆκε στὴ χριστιανικὴ λατρεία μαζὶ μὲ τοὺς ψαλμοὺς ἀπὸ τὴν ἰουδαϊκὴ λατρευτικὴ πράξη, π.χ. στὸν Ἑξάψαλμο, στὴ Θ´ Ὥρα, στὶς στάσεις τοῦ Ψαλτηρίου κ.λπ. καὶ ἰδιαίτερα στὶς ἀκολουθίες τῆς Μέγ. Τεσσαρακοστῆς.

Ἀμήν: Ἑβραϊκὴ λέξη ποὺ ἔμεινε ἀμετάφραστη καὶ σημαίνει: ναί, βέβαια, μακάρι, σίγουρα, εἴθε νὰ γίνει, γένοιτο. Ὅταν κανεὶς λέει Ἀμήν, διακηρύσσει ὅτι θεωρεῖ ἀληθινὸ αὐτὸ ποὺ μόλις εἰπώθηκε, ἔτσι ὥστε νὰ ἐπιβεβαιώνει μία πρόταση, ἢ νὰ μετέχει, μὲ αὐτὴ τὴ λέξη, σὲ μιὰ προσευχή.

Ἄμωμος: Ὁ ριη´ (118) ψαλμός. Ὀνομάστηκε ἔτσι ἐπειδὴ ἀρχίζει μὲ τὴ λέξη «Ἄμωμοι ἐν ὀδῷ...». Διαβάζεται στὸ Μεσονυκτικό, στὶς κηδεῖες καὶ στὶς Παννυχίδες.

Ἀναβαθμοί: Ἀναβαθμοὶ λέγονται οἱ δέκα πέντε ψαλμοὶ ριθ´-ρλγ´ (119-133) τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ποὺ ψάλλονταν κατὰ τὶς ἀναβάσεις τῶν Ἰουδαίων στὴν Ἱερουσαλὴμ σὲ περιπτώσεις μεγάλων ἑορτῶν. Σήμερα στὴ θέση τῶν ψαλμῶν ψάλλονται 75 τροπάρια τῶν ἀναβαθμῶν τῆς Ὀκτωήχου, τὰ ὁποῖα ὁ ὑμνωδὸς ἐῤῥανίσθη ἀπὸ τοὺς 15 ψαλμοὺς καὶ ψάλλονται στὸν Ὄρθρο κάθε Κυριακῆς (7 ἦχοι x 9 τροπάρια + ὁ πλ. τοῦ δ´ x 12 = 75 Ἀναβαθμοί). Οἱ Ἀναβαθμοὶ αὐτοὶ ἀνὰ τρεῖς ἀποτελοῦν ἕνα ἄντιφωνο (7 ἦχοι x 3 + ὁ πλ. τοῦ δ´ x 4 = 25 Ἀντίφωνα). Οἱ ὠδὲς αὐτὲς τῶν Ἀναβαθμῶν ψαλλόμενες στὶς Ἐκκλησίες συμβολίζουν τὴν ψυχικὴ ἀνάταση τῶν χριστιανῶν ὄχι στὸ Ναὸ τὸν ἐπίγειο, ἀλλὰ σ᾿ αὐτὸν τὸν ἀχειροποίητο Ναὸ τοῦ Θεοῦ, τὸν Οὐράνιο.

Ἀνάγνωσμα: Περικοπὴ ἀπὸ τὰ βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ἀπὸ τὶς Ἐπιστολὲς (ἢ Πράξεις) καὶ τὸ Ἱερὸ Εὐαγγέλιο ποὺ διαβάζεται στὶς Ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας καὶ στὴ Θεία Λειτουργία.

Ἀναγνώστης: Κατώτερος Κληρικός, καθιερωμένος στὸ λειτούργημα αὐτὸ μὲ χειροθεσία Ἐπισκόπου. Εἶναι ἐπιφορτισμένος μὲ τὴν ἀνάγνωση τῶν διαφόρων ἀναγνωσμάτων (χύμα ἢ ἐμμελῶς) τῆς Λατρείας μας.

Ἀναστασιματάριο: Μουσικὸ ἐκκλησιαστικὸ βιβλίο ποὺ περιέχει ἀναστάσιμους ὕμνους ἀπὸ τὴν Ὀκτώηχο.

Ἀντίφωνα: Εἶναι τροπάρια ποὺ ψάλλονται ἀπὸ τοὺς δυὸ χοροὺς στὴν Ἐκκλησία κατ᾿ ἀνταπόκριση. Δυὸ γνωστὰ ἀντίφωνα τῆς Θείας Λειτουργίας εἶναι «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου, Σῶτερ, σῶσον ἡμᾶς» καὶ «Σῶσον ἡμᾶς, Υἱὲ Θεοῦ, ὁ ἀναστὰς ἐκ νεκρῶν, ψάλλοντάς Σοι Ἀλληλούϊα». Στὰ Ἀντίφωνα αὐτὰ προηγοῦνται στίχοι ἀπὸ τοὺς ψαλμούς. Στὸν Ὄρθρο τῆς Κυριακῆς μετὰ τὰ Εὐλογητάρια καὶ τὴν Ὑπακοὴ ψάλλονται τὰ Ἀντίφωνα τῶν Ἀναβαθμῶν ὅπως ἀναλύθηκε προηγουμένως στοὺς Ἀναβαθμοὺς (τρία Ἀντίφωνα κάθε φορὰ x 3 τροπάρια), ἀκολουθεῖ τὸ προκείμενον καὶ ἀναγινώσκεται τὸ Ἑωθινὸ Εὐαγγέλιο.

Ἀπόστιχα: ἢ «ἀπὸ στίχου» ἢ «τὰ τοῦ στίχου» εἶναι τροπάρια ποὺ ψάλλονται στὸν Ἑσπερινὸ μετὰ τὰ Πληρωτικὰ καὶ στὸν Ὄρθρο καθημερινῆς πρὸ τῆς ἀπολύσεως (ὅταν διαβάζονται οἱ ψαλμοὶ τῶν Αἴνων). Οἱ στίχοι ποὺ προηγοῦνται στὰ διάφορα τροπάρια διαφέρουν σὲ ποσότητα καὶ ποιότητα. Τῶν Ἀποστίχων οἱ στίχοι εἶναι συνήθως κατ᾿ ἐκλογήν, ἐνῶ τῶν στιχηρῶν τροπαρίων οἱ στίχοι εἶναι κατὰ συνέχεια ἀπὸ τὸν στιχολογούμενο ψαλμό. Τὰ Ἀπόστιχα διακρίνονται: Σὲ Ἀναστάσιμα (ἀναφερόμενα στὴν Ἀνάσταση τοῦ Κυρίου), σὲ Σταυρώσιμα (στὰ πάθη καὶ στὸ Σταυρὸ τοῦ Κυρίου), σὲ Ἀποστολικὰ (στοὺς Ἀποστόλους), σὲ Μαρτυρικά, Νεκρώσιμα καὶ Κατανυκτικὰ (ποὺ ἀναφέρονται στὶς μετὰ κατανύξεως δεήσεις μας).

Ἀρτοκλασία: Ἁγιαστικὴ πράξη καὶ τελετὴ εὐλογίας τῶν βασικῶν προϊόντων τῆς γῆς (σίτου, οἴνου καὶ ἐλαίου) σὲ ἀνάμνηση τῆς εὐλογίας τῶν πέντε ἄρτων ἀπὸ τὸν Χριστὸ (Ματ. ιδ´, 19-20). Οἱ πιστοὶ προσφέρουν τὰ δῶρα τους στὸν Χριστὸ καὶ ἡ Ἐκκλησία Του τὰ εὐλογεῖ καὶ εὔχεται γιὰ τὴν πλούσια καρποφορία τους στοὺς ἑορτάζοντες καὶ σ᾿ ὅλο τὸν κόσμο ἀπὸ τὸν Θεὸ ποὺ «εὐλογεῖ, ἁγιάζει καὶ τρέφει τὰ σύμπαντα». Στὸν Ἑσπερινὸ τελεῖται πρὶν ἀπὸ τὰ Ἀπόστιχα καὶ στὸν Ὄρθρο μετὰ τὴ Δοξολογία.

Δεσποτικὲς ἑορτές: Οἱ ἑορτὲς ποὺ εἶναι ἀφιερωμένες στὸ πρόσωπο τοῦ Δεσπότου Χριστοῦ.

Δοξαστικό: Τὸ ἰδιόμελο τροπάριο, στὸ ὁποῖο προηγεῖται o στίχος «Δόξα Πατρί...». Στὸν Ἑσπερινὸ ψάλλεται μετὰ τὰ Ἑσπέρια καὶ τὰ Ἀπόστιχα. Στὸν Ὄρθρο ψάλλεται στὴ Λιτὴ καὶ στοὺς «Αἴνους» ἢ στὰ Ἀπόστιχα. Ἑωθινὸ Δοξαστικὸ ὀνομάζεται τὸ δοξαστικὸ τροπάριο τῶν «Αἴνων», ποὺ ἔχει θέμα τὸ ἀντίστοιχο εὐαγγελικὸ ἀνάγνωσμα ἀπὸ τὰ ἕνδεκα ἑωθινὰ Εὐαγγέλια.

Δωδεκάορτο: Οἱ δώδεκα Δεσποτικὲς ἑορτὲς ποὺ ἀναφέρονται στὰ σπουδαιότερα γεγονότα τῆς ζωῆς τοῦ Κυρίου.

Εἰσοδικό: Τὸ τροπάριο ποὺ ψάλλεται στὰ συλλείτουργα μετὰ τὸ «Σοφία ὀρθοί», στὴ μικρὴ Εἴσοδο.

Εἴσοδος Μεγάλη: Ἡ μεταφορὰ τῶν προσκομισθέντων τιμίων Δώρων ἀπὸ τὴν Προσκομιδὴ στὴν Ἁγία Τράπεζα, κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Χερουβικοῦ Ὕμνου.

Εἴσοδος Μικρά: Ἡ μεταφορὰ τοῦ Εὐαγγελίου διὰ μέσου τοῦ Ναοῦ στὴν Ἁγία Τράπεζα, κατὰ τὴν ὥρα τῆς ψαλμωδίας τοῦ γ´ Ἀντιφώνου.

Ἐκφώνησις: Ἡ τελευταία φράση μιᾶς λειτουργικῆς εὐχῆς ποὺ λέγεται σὲ ἐμμελῆ ἀπαγγελία. Τὸ κυρίως μέρος τῆς εὐχῆς λέγεται χύμα, εἴτε μυστικῶς, εἴτε χαμηλόφωνα, εἴτε ἐκφώνως (δυνατά).

Ἑορτολόγιο: Ὁ ἐτήσιος κύκλος τῶν χριστιανικῶν ἑορτῶν ποὺ ἀρχίζει τὴν 1η Σεπτεμβρίου. Περιλαμβάνει τὶς κινητὲς καὶ ἀκίνητες ἑορτές.

Θεομητορικὴ ἑορτή: Οἱ ἑορτὲς ποὺ εἶναι ἀφιερωμένες στὸ πρόσωπο τῆς Θεομήτορος, τῆς Παναγίας: Γενέσιο, Εἰσόδια, Εὐαγγελισμός, Ὑπαπαντή, Σύλληψη Ἁγίας Ἄννης, Κοίμηση.

Θεοτοκάριο: Λειτουργικὸ βιβλίο ποὺ περιέχει 56 ἀσματικοὺς κανόνες στοὺς ὀκτὼ ἤχους, ἀφιερωμένους στὴ Θεοτόκο. Ψάλλονται συνήθως στὰ Μοναστήρια μετὰ τὸν Ἑσπερινό, κάθε ἡμέρα (ἐκτὸς Μ. Ἑβδομάδας, Διακαινησίμου καὶ Δωδεκαημέρου).

Θεοτοκίο: Τροπάριο ποὺ ἐγκωμιάζει τὴ Θεοτόκο καὶ κατακλείει τὶς ὁμάδες τῶν τροπαρίων ἢ τὶς ὠδὲς τῶν κανόνων μὲ στίχο τὸ «Καὶ νῦν καὶ ἀεί...».

Κάθισμα: Τοῦ Ψαλτηρίου. -Τροπάριο ποὺ ψάλλεται μετὰ τὴν ἀνάγνωση (ἢ μὴ) τοῦ Ψαλτηρίου κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ ὁποίου ὁ λαὸς κάθεται. Κάθισμα ὑπάρχει καὶ μετὰ τὴν γ´ ᾠδή. Τὰ Καθίσματα εἶναι ποικίλου περιεχομένου.

Κανόνας: Κανόνας εἶναι καὶ ὁ ἐκκλησιαστικὸς ὕμνος ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ 8 ἢ 9 Ὠδές.

Κοινωνικό: Ὁ ὕμνος ποὺ ψάλλεται ὅταν κοινωνοῦν οἱ πιστοί.

Μεγαλυνάρια: Ἀρχίζουν συνήθως μὲ τὴ λέξη «μεγάλυνον». Μ᾿ αὐτὰ προτρέπονται οἱ πιστοὶ νὰ ἀνυμνήσουν τὸν Κύριο ἢ τὴν Παναγία ἀπὸ καρδίας ἢ νὰ ἐγκωμιάσουν τὸν Ἅγιο.

Οἴκος: Τροπάριο ἑνὸς Κοντακίου, ἐκτὸς ἀπὸ τὸ προοίμιο. Συνήθως εἶναι 24 Οἶκοι (Ἀκάθιστος Ὕμνος).

Παννυχίδα: Ἀκολουθία ποὺ διαρκεῖ ὁλόκληρη τὴ νύκτα τὴν παραμονὴ μεγάλης ἑορτῆς, σὲ περιπτώσεις θεομηνίας μεγάλων ἀπειλουμένων κινδύνων-συμφορῶν κ.λπ. ἡ ὁλονυκτία, ἡ ἀγρυπνία.

Στιχηρά: Εἶναι τροπάρια ποὺ ψάλλονται στὸν Ἑσπερινὸ (τὰ Ἑσπέρια) καὶ στὸν Ὄρθρο (οἱ «Αἶνοι»), στὰ ὁποῖα προτάσσονται στίχοι ἀπὸ τοὺς ψαλμοὺς στὴ σειρὰ (ἐνῶ τῶν Ἀποστίχων κατ᾿ ἐκλογήν). Τὰ Στιχηρὰ τροπάρια διακρίνονται σὲ Ἀναστάσιμα, Ἀνατολικά, Δεσποτικά, Σταυρώσιμα, Ἀποστολικά, Κατανυκτικὰ καὶ Στιχηρὰ Ἁγίων, ποὺ ὑμνοῦν τοὺς Ἁγίους. Ὑπάρχουν καὶ Αὐτόμελα καὶ Προσόμοια.

Τριαδικὸς Κανών: Ὁ Κανόνας ποὺ ἔχει ὡς ὑμνολογικὸ θέμα τὴν Ἁγία Τριάδα. Διαβάζεται τὴν Κυριακὴ στὴν ἀκολουθία τοῦ Μεσονυκτικοῦ.

Τροπάριο: Μικρὸ λειτουργικὸ ἄσμα ποὺ διαβάζεται ἢ ψάλλεται σ᾿ ὅλες τὶς ἐκκλησιαστικὲς ἀκολουθίες. Διακρίνονται (α) κατὰ τὸ περιεχόμενο σέ: ἀναστάσιμα, νεκρώσιμα, μαρτυρικά, θεοτοκία, σταυροθεοτοκία κ.λπ., (β) κατὰ τὸ χρόνο ἢ τὸ μέλος, μὲ τὸ ὁποῖο ἐκτελοῦνται, σέ: ἑωθινά, ἑσπέρια, προσόμοια κ.λπ., (γ) κατὰ τοὺς προτασσόμενους στίχους σέ: στιχηρὰ ἢ ἀπόστιχα καὶ (δ) κατὰ τὸν τρόπο χρήσεως σέ: Ἀπολυτίκια, Κοντάκια, Μεγαλυνάρια...